Vendôme 175. Notice établie par Anna Tropia

Cote : 175 (f. 3r)

Origine : Vendôme, Abbaye de la Sainte-Trinité

Datation : Datable de l’abbatiat de Geoffroy de Vendôme (1031 – 1132)

Description matérielle : Recueil formé de 2 mss primitivement distincts : 195×120 mm. (f. 3-46) et 180×115 mm. (f. 47-151). Parchemin, 151 f., reliure en peau blanche. Les deux parties du manuscrit ont été réglées à la pointe sèche. Dans la première partie (f. 3-46), le texte est sur deux colonnes (39 lignes) ; toutes les initiales sont en rouge. Dans la deuxième, le texte remplit toute la page (33 lignes) ; seul le premier folio (ff. 25r-v ; 47r-v) a une lettre initiale colorée en rouge (traces de couleur rouge à suivre). Plusieurs copistes. Foliotation continue. Sur le dos du ms, étiquette en papier : « Gariopunti Passionarius, idem aliter, Theodori Diaeta, De morbis mulierum, Antidotarium »

Notes : Présence de trous dans le parchemin (ex. f. 48r). Présence de corrections et ajouts (ex. f. 3). Sur le bord supérieur du f. 2r, on trouve les noms d’ingrédients de recettes médicales en français, dans une écriture du XIVe s.

Histoire et provenance : Sur le f. 1v on lit (écriture du XIIe s.) : « Negre ne calde possunt Abbas Rainarde ». Selon Beccaria, il s’agirait d’une invocation à l’abbé Rainardus (Raynaud « Bonne bouche »), l’un des fondateurs de l’Abbaye de la Trinité (Beccaria, op. cit., p. 189 ; Gallia christiana, VIII, 1366, Parisiis, 1744).

Contregarde : La contregarde supérieure provient d’un lectionnaire du XIe s. (Lévitique, cap. XIX, v. 9-20). La contregarde inferieure est tirée d’un lectionnaire du XIIe s. Quelques taches d’humidité (i.e., f. 3r).

Contenu : Opuscula medica.

 I. (f. 2– 46v[1])

  1. F. 1r. : 2 Recettes (XIVe s.) : « Herbas istas de quibus vobis dico recenter, tunsas cum pauco vino mane cotidie jejunus potate, et si non potestis cotidie, ante horam accensionis tantum. Item ad idem. Tredecim candelas accipite, tredecima sit magna, duodecim equales, et in tredecima candela scribite : alma chorus domini usque ad finem. In aliis duodecim nomina apostolorum et ite ad Ecclesiam cum illis tredecim candelis, et facite cantare in mane matutinas de sancta trinitate cum omnibus horis et missam et ardeant omnes candele ubi scriptum fuerit : alma chorus Domini et offerte et communicate. Et missa cantata extinguantur alie candele omnes. (…). » [2] « Balneum ad quartanam febrem : ii partes dulcis aque et tercia salse, de tota aqua fiant iii partes, in una fasciculus fenicti mittatur ad bulliendum cum fasciculo radicis ebuli, de unaquaque tantum quantum potest constringi uno brachio. In secunda parte aque mittatur semen juniperi bene pistaci et sic bulliatur. In tercia parte bulliantur folia edere terranee quantum de feniculo cum betonica et artemisia et dona beta, i beta ; in unaquaque parte mittatur fiola olei et singulatim bullita, post commisceantur et hora qua patietur frigus descendat in hoc baleo bene tepido. Cum ter hoc fecerit, liberabitur. Cibos autem calidos et stipticos comedat, ut sunt lepores, fasciani, perdices, anseres, de leguminibus, cicerum granum bene coctum, fabas fractas, de oleribus feniculos, capita raparum, rutas agrestes coctas, porros, vinum rubeum et forte nimis. »
  1. F. 2r-2v : « Mulsa Alexandri. Necessarium esse existimavimus ut de mulsa debeamus rememorari, maximum enim ex longiquitate vite experimentando inveni eius adiutorium medicine et enim ulcera sordida curat. (…) Qui enim considerat virtutem ipsius invenire potest et alias eius substantias, non solum ad oculos sed et in alias totius corporis passiones. »

Sur la marge supérieure du même f., noms de pierres en français : « Pestite (…), eliotrope (…) berrede, lenomethe, epitiste, rubis, ligor, ianne, iaiez. Fondrez acate, lemeraude, iaspre, celidoine, coral, sardoine, iagonce, mangnete, obtalinus, diadoquos, diamant, aimant, gagatromee »

  1. F. 3r-41r. (Esculapius) Liber medicinalis de dolore totius corporis. « Incipiunt capitula de totius corporis dolore. » Suit une liste de 54 chapitres numérotés :
  • De cefalea
  • De scotomaticis
  • De epylempsia
  • De mania
  • De entasmon
  • De effialtis
  • De vocis amputatione
  • De artiriacis
  • De vicio dentium
  • De vicio aurium
  • De catarron
  • De uva
  • De tussicula
  • De peripleumon
  • De pleureticis
  • De sinancis
  • De emoptoicis
  • De tisicis
  • De fisicis
  • De empiicis
  • De anelitu
  • De stomachi causa
  • De paralysi
  • De paralysi et apoplexia
  • De tromon
  • De epistotonos
  • De catalempticis
  • De bulimis et facidinis
  • De petiriasis
  • De lumbricis
  • De ciliacis
  • De colicis
  • De tenismon
  • De dissenteria
  • De lienteria
  • De epaticis
  • De iecoris intellectione
  • De apostema iecoris
  • De si apostema ruptione
  • De spleneticis
  • De ictericis
  • De cacexia
  • De ydropicis
  • De elefantiosis
  • De veneticis
  • De perielcoseos
  • De adcordapsu
  • De vesica
  • De veretri causis
  • De infictericis causis
  • De sciaticis
  • De psialcis
  • De artriticis
  • De podagra

Expliciunt capitula. Incipit liber medicinalis de dolore totius corpore. De cefalea. I. Incipit de cefalea, hoc est capitis dolore. Commoto cerebro totum caput dolet per multum tempus. Dolorem capitis totius cum timporibus ac fronte quod greci cruda fion vocant, quod si dimidium caput dolet, emigranium appellavit. (…) »[3]. Fin, f. 41r : « Emplastrum diacilon recipit hec : Lithargio, libre III, oleo libre II, cera libre III, sucora libre III, coques et conficis. »[4]

  1. F. 40v-41r : Medicamina ad podagram[5]. F. 40v : Antidotum ad podagram : recipit hec : (…) ; Pulvis ad podagram recipit hec : (…). Emplastrum diacilon recipit hec (…)».
  1. F. 41r-42r : Cassius Felix, De medicina[6] : « Intelligitur reuma quotiens valida infusio humoris nullis precedentibus causis subito intumuerit membris et appellatur a grecis reumatice diathesis id est reumatica passio. Contingit frequenter in articulosis locis ut exempli causa in genu aut in cubito aut in iugulo aut in maxilla cum aure usque ad timpora. (…) Alia sternutatio spissa ex euforbio aut piper et castoreo excitat. Alia capitis rasura ortica ferius aut sale fricabis excitat. »
  1. F. 42r-44v : Antidotarium: « Unguentum mirabile ad azileam (…) ; Unguentum probatum ad pruriginem (…) ; Item ad pustulas in tibitis ut in alio loco (…) ; Unguentum acopum paralyticis (…) ; Unguentum Galieni ad colum quod meliorem non invenimus (…) ; Unguentum utris sive mulieribus si manibus siderate habuerint et facies eorum verse sunt (…) ; f. 42v. Unguentum diacessio quod facit podagricis, artiticis, pleureticis, stomaticis (…) ; Unguentum ad febre ignea (…) ; Unctiones ad febres si noca experimentatas (…) ; Electuarium ad tusse experimentatum (…) ; Electuarium ad tysicos (…) ; Electuarium ad fastidium et ad eos qui cibus nec potum assumere nolunt (…) ; Electuarium ad tussem et ad vicium pulmonis (…) ; Electuarium ad laxandum qui iuvat ad omnes febres (…) ; Electuarium ad ventrem solvendum probatum sine angustia et sine pondere (…) ; Electuarium dia butyro quod fact ad tussem et ad vicium pectoris et pleuressis et ad vicium pulmonis (…) ; f. 43r. Electuarium ad pectoris dolorem (…) ; Electuarium ad digestionem stomachi (…) ; Electuarium ad suspiriosos (…) ; Gargarismus ad capitis purgationem ex pectus (…) ; Innoticon ad cirrugiam operandam ut non sentient dolore eius (…) ; Pillule supra cibum (…); Pillule supra cibum et ad pectoris vicium (…) ; Pillule ad pectoris vicium et ad ventrem solvendum et ad epar et ad splenem (…) ; f. 43v. Pillule communes que fiunt ad toracem et ad pulmonem et ad omnem reumatismum, ad epaticos, ad spleneticos sine molestia deponent (…) ; Pillule magne ad pectus (…) ; Pillule supra cibum (…) ; Pillule probatissime ad dissenteriam (…) ; Pillule supra cibum ad omnem infirmitatem (…) ; Pillule ad ventrem purgandum (…) ; Pillule ad tussem probate (…) ; Pillule ad omnem humorem deponendum (…) ; Pillule ad tussem et ad pectoris dolorem et omnem vicium pulmonis (…) ; Potio ad morsum canis rabidi (…) ; Potio ad sanguinem stagnandum (…) ; Potio ad sitim tollenda (…) ; Potio ad renium dolorem (…) ; Potio ad sanguinem cum in corpore remaneat (…) ; Potio ad fracturam capitis vel ossis expellendis (…). F. 44r. Potio ad stomachum frigidum et singultum (…) ; Potio ad stomachi dolorem (…) ; Item egrotanti (…); Item (…) ; Potio ad omnes collisiones el Dolores stomachi pariter curandas (…) ; Potio ad inflationem stomachi (…) ; Pulvis ad stomachum (…) ; Ad inflationem stomachi (…) ; Potio ad tussem et qui reumam satis habet (…) ; potio ad flegmam perspiciendam (…) ; Potio ad spasmum (…) ; Potio ad ficum coralem (…) ; Potio ad ficum coralem (…) Potio ad ficum qui sanguinem per posterior facit (…) ; Ad ficum qui paret (…) ; Antidotum Filonium quod facit ad omnes passions et solis maxime colicis, neufreticis, epaticis, spleneticis, dissintericis, tisicis, pleureticis, emopthoicis (…) ; Antidotum Adriani quod facit ad omnes dolores ac desperationes (f. 44v) vite (…) ».
  1. F. 44v-45r : Ps.-Hippocrate, Epistula de virginibus : « In mulieribus vero matris posita est in yliorum spacio natura nervosa cui collum iungitur quod est in ano et in collo vesice, cuius novissima pars pinnacula vocatur, quod geticeri comatos dicunt. (…) Qui digestionem in police habet et tenet cerebrum et vexat ocul. ». F. 45v-46v : blanc.

II. (f. 47r-151r)

  1. F. 47r-93v : Liber Esculapii : « In hoc libro chronicorum hoc est tardorum passionum, quod per temporalia spacia remorantur et unde nomina acceperunt chronia hoc sunt temporalia que passiones generantur vel fiunt ex flegmate vel ex felle nigro. (…) Explicit prologus, Incipiunt capitula.
  • De cefalea
  • De stomia
  • De epilempsia
  • De mania
  • De melancholia
  • De enteasmon
  • De effialtis
  • De vocis amputatione
  • De artiriacis
  • De dentium vicia
  • De aurium vicia
  • De catarron
  • De uva
  • De tussicula
  • De peripleumonicis et pleuresis
  • De ptisicis
  • De fisicis
  • De sciaticis
  • De psialgicis
  • De anhelitu
  • De estomaticis
  • De pleuresis
  • De moptoicis
  • De empiicis
  • De paralisis
  • De tromon
  • De catalempticis
  • De bulimis
  • De ptiriaseos
  • De lumbricis
  • De ciliacis
  • De colicis
  • De tenismon
  • De dissenteria
  • De lienteria
  • De epaticis
  • De spleneticis
  • De hictericis
  • De cetaxia
  • De ydropicis
  • De elefantiosis
  • De nefriticis
  • De vissice cause
  • De veretri causa
  • De finctegricis
  • De podagricis
  • De artriticis

Require in tercio capitulo de sinanticos. Expliciunt capitula. Incipit Liber epatis de chronicis passionibus. De cefalea hoc est capitis dolor commoto cerebro totum caput dolet per multum temporis dolor cpitis totius cu tempora ac frontis, quod greci grotasion vocant, quod si dimidium caput doluerit, emigranium appellatur. (…) ». Fin, f. 93r : « Quando vero exacerbata fuerit passio, leniora adiutoria adhibeantur qui dolorem mitigent. »

  1. F. 93r-94r : De libro Alexandri Catartico Diadrodon : « De libro Alexandri catartico diadrodon. Item alio diacidonion melon, accipis mala cidonia (…) 93v. Catartico de campassione ermodactulo optimi ad omnem podagram (…) ; Emplastrum diaitheon ad cruenta ulcera vel vulnera diaitheon (…) ; Emplastrum ad ungulas scabrosas (…) ».
  1. F. 94r-97v : Theodorus, Dieta: « Incipiunt perdictis Teodori Capitula.
  • De frumenti natura
  • De tritici virtute
  • De lacte diverso
  • De leguminibus
  • De fabe natura
  • De anima libris variis
  • De volatilibus
  • De piscibus
  • De oleribus
  • De ovi natura
  • De casei natura
  • De vini natura
  • De aceti natura
  • De olei natura
  • De aque natura
  • De pomis diversis
  • De dulcibus
  • De lavacro
  • De vomitu
  • De exercitio

Expliciunt capitula. Incipit Prologus cuius supra. Nos frustra mortalium genus ad regendum nostrorum corporum sanitatem officia ciborum scientia nostra non lateant, ut et salubria appetere contrario cautius vitare possumus. (…) Incipit liber. Ordium natura vero frigidum est ad humectum sucus eius si candidus fuerit entrem purgat corpus infundit. Tesenas pingues et maturas nutrit et infundit et ventrem procurat. (…) ». Fin, fol. 97v : « Natura enim olei calida est hiemis tempore oleum perunctum corpus nutritorium est, et aroendo enim frigore corpus crescere et pinguescere facit. »

  1. F. 97v-99v : Theodorus Priscianus, Euporiston liber III. Gynaecia : « Incipiunt capitula de iunicis.
  • De mamillis dolentibus post partum
  • De prefocatione matricis
  • De inflatione vel tensione matricis
  • De auctriticis
  • De conceptione
  • De avorsu
  • De emorroida matricis
  • De vulneribus matricis
  • De fluxu reumatis matricis
  • De spermatis effusione

(titre rubriqué) Incipit liber Teodori de (iunicis) – De mamillis post partum dolentibus. Mulieribus post partum solet dolere tumor maxime obvenire in mamillis, quas nos hoc ordine curare debemus, per inicia mediocriter constringentibus, ut est spungia molle infusa in puscula qui levianadismo continenda erit, et sic dactulos cum pane in pusca infusos tritas imponantur aut coriandrum aut portulacam, quod si (f. 98r) exabundantia lactis maximus accreverit fervor, tunc panem in melligrato infusum cum oleo dulci adhibemus et cataplasma de ordeo et fenigreci farina cum anxungia porcina et mellicrato confecta imponuntur. Si forte minime saniam collegerint, tunc fomenta calastica adhibenda sunt, que lactis prohibeant abundantiam, et detipero et groco cum oleo perungas. Alii pumice cum oleo ciprino tritum imposuerunt, alii ciminum tritum cum aqua. Duricia si permanserit, de apii suco aut mente vel cauli cum sale tritis et melligrato duriciam resolvimus. (…). » Fin, f. 99v : « (…) Hac ratione curari debet sicut in viris hoc vitium laborantes superius ordinata sunt et omnibus adiutoriis compellentius adiunctis, cetera vero que artis officio parturientibus que aut disponendas aut faciendas, usu magis quam lectione debebis advertere. Explicit Liber Teudori. »

  1. F. 97v-101r : De pessis Cleupatre[7] : « Incipit de pessis Cleupatre. Primum quemadmodum pessaria fiunt vel que vocentur aut quam rem prosint. Ergo differentie eorum tales sunt. (…) Pessus ad omnes causas oleo vetere lib. 1 (…) Explicit de pessis. »
  1. F. 101r-104r : « Cura omnium causarum matricis[8] : Incipit cura omnium causarum matricis.
  • Ad mamillarum dolorem
  • Ad menstrua provocandam
  • Ad profluvium mulierum
  • Si pecus in utero mortuus fuerit
  • Ad secundas tracdas
  • Ad ventris dolorem
  • Ad solutionem ventris
  • Si mulier vidue circa
  • Ad matricis dolorem
  • Ad matricis non pregnantis si doluerit
  • Ad eos qui non affectant mulieres
  • Ut mulier concipiat
  • Ut mulier cito pariat
  • Post conceptum mulierum
  • Ne mulier avortet
  • Mulier quando parit ut mamille non doleant
  • Ut infante sine dolore dentes mittant
  • Ad oris fetorem
  • Cui spiritus male olet
  • Ad corpus male olens
  • Ut erugines vel macule de facie tollantur
  • Ne ernia infantes fiant
  • Mulier si in feminio vermes habuerit
  • Fisin mulieris si doluerit
  • Mulier que c suevit integrum partum habetur
  • Ad cauculum mulieris
  • Ad vulve dolorem

Ad mamillarum dolorem terram et axungiam cum panis teris, et cataplasma imponis. (…) ». Fin, f. 104r : « (…) Mittis mel sic ut dulce sit et dabis bibere usque dum sanat. Explicit. »

  1. F. 104r-106v : Fisicum medicinalis : « Incipit Fisicum medicinalis de iunicia. Menstrua adducere ex aromatibus calefactio aliquotiens et in ceteris utilis est nisi capitis gravedinem fecisset. Quid est menstrua. Consueta purgatio totius corporis in mulieribus. (…) Dum acceperit consumitur humidum semen, sed medio temperate ipse concipiunt. »De gynaeciis et praesertim de menstruis et de conceptione : « Incipit Fisicum medicinalis de iunicia. Menstrua adducere ex aromatibus calefactio aliquotiens et in ceteris utilis est nisi capitis gravedinem fecisset. Quid est menstrua. Consueta purgatio totius corporis in mulieribus. (…) Dum acceperit consumitur humidum semen, sed medio temperate ipse concipiunt. »
  1. F. 106v-108v : Ps.-Paulus, Liber de Gynaeciis[9] : « Incipit liber Pauli. Ad mamille nucleolos et ad dolorem dactulum purgatum ablata interior albugine teris cum cepulle germane et coriandro viridis et apponis sanabit sita modo (f. 107r)ius est. Item ad dolorem mamille vel si intumuerit marrubium album cum melle contundis et cum anxugia vetustissima primisces diligenter et imponet. (…) f. 107r. Ad cancrum mamille que de cancro dolet hecei signa sunt. Si dolor de humero exeat. (…) cum vino mixto per dies x et vii et securus eris. »
  1. F. 108v-133v : Antidotes numérotés :
  • Antidotum Geradiacoloquintidos
  • Antidotum Gera Galieni
  • Antidotum Item alia fortissima
  • Antidotum Gera probatum valde
  • Antidotum Gera arcigenis
  • Antidotum Acaristum
  • Antidotum diarciotidos
  • Antidotum athanasia
  • Antidotum glicea
  • Antidotum Diamaraton
  • Antidotum qui facit epistotonicis
  • Antidotum Diaorobo
  • Antidotum nefreticis
  • Antidotum ad omnes febres
  • Antidotum ad item ad omnes accessiones
  • Antidotum ad anhelitum
  • Antidotum ad podagram
  • Antidotum ad omnia que infra stomachum sunt
  • Antidotum Pigra Galieni
  • Antidotum Theodoritus
  • Antidotum ad epar
  • Antidotum ad epar putionem
  • Antidotum Egia
  • Antidotum Egia crocira
  • Antidotum ad illi et coli dolorem
  • Antidotum Bottancum (f. 113 : Botanicum)
  • Antidotum Diatrion piperon (f. 113v)
  • Antidotum quod dicitur presidium pastillorum (f. 113v)
  • Antidotum Acaristum (f. 114r)
  • Antidotum Adrianum
  • Antidotum Pancris Cristus (f. 114v)
  • Antidotum Athanasia
  • Antidotum Policristus
  • Antidotum Nerodia laudatur (f. 115r)
  • Antidotum ad esciam nominatur
  • Antidotum Diacentauria
  • Antidotum emoptoicorum
  • Antidotum Troclitum
  • Antidotum Pleureticis
  • Antidotum Diaeuforbio ad tussem
  • Item antidotum diaueforbium ad tussem
  • Antidotum Climax ad podagram
  • Antidotum Eutiacra
  • Antidotum ad vesice dolorem
  • Antidotum ad iocop quam epar vocamus (f. 116r)
  • Antidotum ad omnem tipum
  • Antidotum nefreticorum
  • Item, Antidotum nefreticorum
  • Antidotum diorobon
  • Antidotum diaprassiu
  • Antidotum Filonium
  • Antidotum Sotera (f. 116v)
  • Antidotum Adriana (f. 117r)
  • Antidotum Diacalamentis
  • Antidotum Diagalbanis
  • Antidotum Diagalbanis aliud
  • Antidotum podagricis
  • Antidotum Diatesaron (f. 117v)
  • Panatia
  • Zopiri
  • Ydragogu
  • Cassi medici (secundum Scribonium)
  • Zopiri ex alio codice (f. 118r)
  • Ad colum Cassii (f. 118v)
  • Qui apparent
  • Galeni diatrion piperon
  • Lixipiritos (f. 119r)
  • Auguste regine
  • Galeni secundum Uribasium
  • Epaticis (f. 119v)
  • Ad reddendam vocem
  • Ambrosia
  • Pantagata
  • Sothera potentem
  • Diapionia
  • Gera Galeni (f. 120r)
  • Arissionis ad colum
  • Filoxinum
  • Ad febres
  • Podagricis[10]
  • Qui dicitur maurentis (f. 120v)
  • Gera locadii (f. 121r)
  • Gera Rufinii (f. 121v)
  • Apollonium
  • Trifara
  • Gera Galieni Alia
  • Theodoricum (f. 122r)
  • Theudosium
  • Silvini f. 122v)
  • Ad menstruam
  • Muse (f. 123r)
  1. F. 123r-133v : Suivent d’autres antidotes non numérotés : « Antidotum quo usus est Teodosius imperator (…) ; Antidotum diatesaron (…) ; Antidotum dianacardiu (…) (f. 123v) ; Antidotum pantulmius quod facit omnibus (…) ; (f. 124r) Antidotum iera aloetica quod facit propter capitis dolorem (…) ; Antidotum misterion ad febres mirificum (…) ; Antidotum Gera iusti (…) ; Oxipurium diaspoliten quod flegma incidit (…) ; (f. 124v) Oxipurium ad perfectionem stomachi (…). »[11]. Huiles etc. : 124v : « De olei confectionibus : « Incipit de olei confectionibus. Confectio olei onfacini (…) ; Confectio olei rosini (…) ; Confectio olei rafanini (…) (f. 125r) Carvino oleo hoc (…) ; De amigdalino oleo (…) ; De oleo mirtino (…) ; Confectio olei rutacei (…) ; Confectio olei masticini (…) ; (f. 125v) Oleo storacino (…) ; Oleum anetinum sic conficis (…) ; De oleo crinino hoc (…) ; Oleum laurinum ita facis (…) ; De oleo savino (…) ; Confectio olei absentini (…) ; (f. 126r) De camemele oleo (…) ; Confectio olei melini (…) ; De oleo enantico (…) ; Confectio olei yrini (…) ; Confectio olei leucofilli (…) ; Confectio olei cessini (…) ; (f. 126v) Nardini olei confectio (…) ; Confectio olei cedrini (…) ; Olei ciprini confectio (…) ; Confectio saponis Constantini (…) ; (f. 127r) Confectio ynancii (…) ; Item confecit ynantii (…) ; Gifi confectio simplicis de magistri mei (…) ; Citoniti confectio est hec (…) ; Item aliud citonum (…) ; (f. 127v) Confectio onfacomellis (…) ; Confectio oximelli simplicis (…) ; Confectio oximelli scillitici (…) ; (f. 128r) Confectio aceti scillitici (…) ; Confectio oximellis melancom (…) ; Oximellem simplicem Galieni (…) ; Oximellem simplicem alium (…) ; Oximellem catarticum qui purgat toracem (…) ; Oximelle catarticum (…) ; (f. 128v) Oximelle catarticum qui purgat omnes humores (…) ; Oximellem ad omnes duricias stomachi (…) ; (f. 129r) Confectio diacodion (…) ; De propomata (…) ; Confectio ydrorosati (…) ; (f. 129v) Confectio rodomellitos (…) ; Confectio diacranatu hoc est decornei spuma (…) ; Confectio ydromellis (…) ; Confectio selinati (…) ; Confectio ynomellitos (…) ; (f. 130r) Confectio conditi piperati (…) ; Oximel asmaticis disnoicis peripleumonicis (…) ; Oximel mellis (…) ; Oximel mellis dispumatis (…) ; Oximel Dionisii (…) ; Oximel catarticum (…) ; (f. 130v) Oximel glicea (…). ». Le feuillet 131r est blanc. F. 131v- 132r : « Conpositio Gargaris Moruon » ; « Gargarismum diasinapium (…) ; f. 132r-133r : « Conpositio Trociscorum » ; f. 133r-133v : Recettes diverses.
  1. F. 134r- 150 : Liber ad Glauconem secundum Aurelianum de positione membrorum omnium interaneorum[12]. Liste de chapitres :
  • De ratione ventris vel viscerum
  • De humoribus
  • De quatuor temporum omnium causaum (f.136r)
  • De situs locorum ubi egroti iaceant (f. 136v)
  • De efimeris febribus
  • De annis quatuor tempora (f. 137r)
  • De cura febrium effimerum (f. 137v)
  • Signa aliarum effimerum febrium (f. 138r)
  • De cura omnium effimerum
  • De causis et synochis (f. 139r)
  • De cognoscendo synochum (f. 139v)
  • Curatio omnibus
  • De tribus synochis (f. 140r)
  • De sinicho amonito
  • De sinicho acmastico
  • De sinacho ypagmastico
  • Curatio amotoni
  • Curatio acmasticorum
  • Curatio ypamatisticorum
  • De sinochis et sinochos
  • De diaforeticis idest arcidiacis
  • De sintomata febrium
  • De pleta
  • De tempus flevotomi et catarum (f. 143r)
  • De consuetudine (f. 143v)
  • De considerationibus (f. 144r)
  • De diligentia curationum (f. 144v)
  • De malfactionibus et angustiis
  • Curatio malfactionum
  • De matricis passionibus
  • De stomachi querelis
  • De ventris querelis
  • Curatio malfactionum que fit muliecuribus (f. 146v)
  • Curatio malfactionum que sit de querelas stomachi
  • Curatio malfactionum que sit ex calore nimio (f. 147r)
  • Curatio malfactionis que sit ex flegmata residente in stomacho
  • De ventris passione curatio
  • De bulimum (f. 147v)
  • De aeris calidi
  • Curatio malfactionis que sit ex dolore fervore et tumore
  • Curatio malfactionis que sit de siccitate et ariditate
  • Curatio malfactionis que sit de enfraxim
  • Curatio malfactionis que sit de apostema evacuatione
  • De moribus et casis (f. 148v)
  • De malfactionis que sit ex percussione aut nervum incisione
  • Curatio malfactionis que sit ex dolore colio ut ylii
  • De trina ratione
  • De quinque sensibus corporis (f. 149r)
  • Ut si quis doleat caput et de crisin
  • De diebus creticis (f. 150r)
  • De prognostica Galieni
  • Item de prognostica Galieni
  • De febribus cotidianis tertianis et quartanis
  • Signa quartane
  • Signa quartane alie et cura earum
  • Signa duarum quartanarum
  • Incipit signa abe terciane ciuncte
  • Signa vere terciane
  • Signa terciane note
  • Incipit cotidianorum non verorum idest anfimest
  • Incipit diarum signa cotidianorum
  • Signa cotidiane note
  • De planatis febribus erraticis
  • De creticis diebus periodicarum febrium
  • Incipit signa sive discretio periodicarum febrium idest tipicarum
  • De numero horarum accidentium
  • Incipit prognostica
  • Incipit de urinis
  • De effimeris febribus, pulsus et urinarum signa.

Incipit liber Prosclauconi secundum Aureliaum de positione membrorum omnium interaneorum. Ne ignorans quispiam medicus rationem organi ventris vel viscerum contraria adhibens victuro mortis terminum ponat. Rationem ostendo neque enim facile potest quisquam causis interaneorum occurrere, nisi loca et signa cognoverit, cuius organi rationalis est pulmoutrasque parum suarum leviter subiacentibus. (…) ». Le texte s’arrête au chapitre 50 (« De creticis diebus »), au f. 150v : « Nam cum futura est crisis subito ante diem quo fueri habet vel ante noctem. Subito eger incipit gravius habetur et vehementius angustiis fatigari usque ad desperationem. Hec cum videris fieri. » Dans une écriture plus tardive par rapport à celle du copiste du ms, et avec un autre encre, on lit en bas de page : « Explicito lib. medicinalis ». A suivre, deux épreuves d’écriture (XIIe s. ?) A suivre, épreuves d’écriture et une ajouté du XVe s. : « Si tu vis esse sanus de dentibus, accipe merdam de cane et de equo et move simul, et ungue mane et sero ; si tu vis habere barbam, accipe merdam Chatulli et follium de zeneo et move et accipe de vino posse et post ungue bene et denuo faciens emendabis. tibi. » En bas : « Ne facias aliis quod tibi non vis fieri. »

  1. F. 151r-v : Recettes et notes (XIe-XIIIe s.) : « Electuarium diaprasii quod dicitur primus fecisse apostolous et discipulos domini Petrus ad sanitatem omnium hominum malorum sive infantium et ad omnem necessitatem et ad eos qui sanguinem et flegma inthorace patiuntur statim digerunt et tussim antiqu et recente tollit, et stridorem pectoris emendat et ad digestionem el inflacionem stomachi prodest, et epar et spen curat. (…) Electuarium Karoli qui ipse utebatur sine periculo flegma et colera deponit per ventrem sine pericul oet fastidium tollit (…) ; Electuarium tussientibus (…) ; Electuarium tussientius vel ad flegma purganda (…). » F. 151v : Dans une écriture plus tardive (XIIIe s. ?) on lit : « Colericus dicitur in quo dominatur fellis effusio. Mulsa est quaedam pocio facta ex vino et aqua et melle. Agrimonia herba que maxime habundat in agris. Verbena. Plantago (…) Balneum. Balsamum est. Feniculi. Fenichulum. Ebuli. Mania est Cinoglossa se habet in similitudine canis lingue. ». En bas de page, dans une écriture du XVe s., on lit : «Omnibus hec visuris et audicturis Johannis permissione divina humilis »

Commentaire : Le ms 427 de la « Collection Daremberg » (Paris, Académie nationale de Médécine) contient la transcription du Liber Esculapii (f. 155r) et le debut de l’Antidotaire (f. 156r). Le ms 431 contient la transcription complete des ff. 1r-134v ; le ms 432, celle des ff. 94r-133r.

 

 

Éditions : Cassius Felix, De medicina,, editus a Valentino Rose, Lipsiae, 1879, in-16 ; Cassius Felix, De la médecine. Éd. A. Fraisse, Paris, Les Belles Lettres, 2002 (le codex rentre dans la liste des mss cités) ; Fischer Klaus-Dietrich, « An edition and translation of the pseudo-Hippocratic Epistula de virginibus », dans Testi medici latini antichi. Le parole della medicina : Lessico e storia. Atti del VII Convegno Internazionale, éd. par S. Sconocchia et F. Cavalli, Bologna, Patron editore, 2004, p. 211-226 ; Ps.-Plinius, Physica Plinii Bambergensis (Cod. Bamb. med. 2, fol. 93v-232r). éd. par A. Önnerfors, Hildesheim, Olms, 1975.

Bibliographie : Haenel, p. 496 n. 202 ; Diels, II, p. 23 ; CGM, III, p. 451-53 ; H. E. Sigerist, « Early mediaeval texts in manuscripts of Vendôme », dans Bulletin of the history of medicine, 14, (1943), p. 97-113 ; Pansier, I, p. 4, p. 8 ; Beccaria, p. 189-192 ; Collection Daremberg, Paris, Bibliothèque de l’Académie de médecine, ms 431 (1311) : « Gariopontus, liber medicinalis, etc. Copie d’une partie du ms. 175 de la bibliothèque de Vendôme – 422 f. » ; coll. Daremberg, 432 (1312) : « Traités de médecine de Theodorus Priscianus, de Paul d’Egine, Antidotaire, etc. Copie d’une partie du ms. 175 de la Bibliothèque de Vendôme » ; Thorndike-Kibre, p. 53, p. 908 ; Wickersheimer, Manuscrits latins de médecine, 118, p. 184-190 ; Johnson Penelope, Prayer, Patronage and Power : the Abbey of La Trinité, Vendôme, 1032-1187, New York, London, New York University Press, 1981, p. 160 n. 46, p. 167 ; Adams James Noel, The Latin Sexual Vocabulary, London, G. Duckworth, 1982, p. 93 ; Green Monica H., The transmission of ancient theories of female physiology and disease through the early Middle Ages, PhD thesis, Princeton, 1985, p. 162-163 ; Ead., « The De genecia attributed to Constantine the African », Speculum, 62, (1987), p. 308 n. 35 ; Giordanengo, « La bibliothèque de Geoffroy de Vendôme », p. 117, p. 125 ; Bibliothèque Municipale de Vendôme, p. 20, n. 32, p. 241 ; Green Monica H., « Mediaeval Gynaecological Texts : a Handlist », dans Ead., Women’s Healthcare in the Medieval West. Texts and Contexts, Ashgate, 2000, p. 10-11, p. 12, p. 15, p. 26 ; Fischer Klaus-Dietrich, « Die pseudohippocrakische Epistula de virginibus. Bemerkungen zu ihrer Textüberlieferung und zu ihrem Vocabular », Les Études Classiques, 70, (2002), p. 101-122 ; Vezin Jean, « Onze reliures de la Trinité de Vendôme sous l’abbatiat de Geoffroy (1093-1132) », dans La tradition vive, Mélanges d’histoire des textes en l’honneur de Louis Holtz, Paris-Tournhout, Brepols, 2003, p. 43-52, p. 44, 52 ; Langslow David, The Latin Alexander Trallianus, p. 58, p. 59, p. 102 ; Ferraces Rodríguez Arsenio, « Accidentes de transmissión y fuentes de una compilación alfabética altomedieval », in Id. (ed.), Tradición griega y textos médicos latinos en el período presalernitano. Actas del VIII coloquio Internacional Textos Médicos Latinos antiguos (A Coruña, 2-4 septiembre 2004). Servizo de Publicacións Universidade da Coruña, 2007, p. 87-103 ; Fischer Klaus-Dietrich, « Die Antidotos des Zopyros und andere Fundstücke zu Scribonius Largus », dans Body, Disease and Treatment in a Changing World. Latin texts and contexts in ancient and medieval medicine. éd. par D. Langslow and B. Maire, Lausanne, éditions BHMS, 2010, p. 147-160 ; Haverling Gerd V. M., « On Terminological Variation in the Late Latin Translation of the Hippocratic Aphorisms », dans ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts. Studies in Cultural Change and Exchange in Ancient Medicine. Éd. par B. Maire, Leiden, Brill, 2014 ; p. 369 n. 2 ; L. López Figueroa, « From Cassius Felix to Tereoperica », dans ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts, p. 390 n. 20 ; Green Monica H., « Genecia Cleopatre » (file publié sur la page Academia.edu de l’autrice, mis à jour en 2015) .

[1] Le fol. 1 a été ajouté à la première partie du ms. (fol. 3r-46v) et possède des dimensions différentes du format du ms (environ 150 x 115 mm).

[2] Ces deux recettes ont été transcrites en entier par Charles Daremberg : voir Paris, Bibliothèque de l’Académie de médecine, Collection Daremberg, ms 427, f. 156.

[3] Ce texte a été transcrit par Daremberg, voir Paris, Académie de Médecine, Collection Daremberg, ms, 427, ff. 155 et ss.

[4] Cf. Sigerist, « Early mediaeval medical texts in manuscripts of Vendôme » (v. Bibliographie), p. 98.

[5] Les medicamina ad podagram ont été publiés par Sigerist, p. 99.

[6] Wickersheimer (cf. Manuscrits latins de médecine, v. Bibliographie) a publié une liste des correspondances de ces chapitres avec ceux de l’édition de Rose : XXIII, XVII, XVIII, XXVI, XXVII, XXXI, VIII, IX, XV, XXV, LXIII ; le dernier chapitre, publié par Sigerist, s’écarte de cette édition).

[7] De ce texte, recensé par Monica Green (“Gynecological Texts – A handlist… »), il n’y a pas d’édition moderne. v. les travaux de Monica H. Green dans la Bibliographie.

[8] Aucune édition moderne pour ce texte, recensé par Monica Green dans « Gynecological Texts ».

[9] Monica Green (cf. « Gynecological texts », p. 26) a identifié dans Ps.-Plinius l’auteur de ce texte, extrait de la Physica Plinii Bambergensis (Cod. Bamb. med. 2, fol. 93v-232r). Hildesheim, Olms, 1975.

[10] Dans le ms il y a une erreur de numérotation : après l’antidote numéro 79, l’ « Antidotum podagricis » est numéroté 81.

[11] Sigerist a défini cet antidotarium comme : « A very comprehensive collection of recipes containing many of the classical prescriptions that were popular in the Middle Ages » (p. 110).

[12] Cf. Sigerist, p. 112 : « The text is very puzzling in its combination of Aurelianus and Pros Glaucon. It seems different from all similar passionaria and that will require further investigation ». Selon Thorndike-Kibre, on retrouve le même texte dans le ms de Berne 556, fol. 38r-41r (XVe s.).

  • Logo Centre d'Études Supérieures de la Renaissance
  • Logo Ricercar
  • Logo Intelligence des Patrimoines
  • Logo Ministère de la Culture et de la Communication
  • Logo CNRS
  • Logo Université François Rabelais de Tours
  • Logo Maison des Sciences de l'Homme
  • Logo Dariah Fr

Centre d'études supérieures de la Renaissance
59 rue Néricault-Destouches
BP 12050 - 37020 Tours Cedex 1
www.cesr.cnrs.fr