Vendôme 172. Notice établie par Anna Tropia

Cote : 172 (f. 1r)

Provenance : Vendôme, Abbaye de la Sainte-Trinité

Datation : XIe s.

Description matérielle : Codex, parchemin, 72 f., 237×182 mm, reliure en peau blanche

Notes : Le ms est très endommagé par l’humidité, notamment à partir du f. 31, les bords du ms sont de plus en plus rognés. Il a été entièrement numérisé dans le cadre du Projet Sarc ; reproduction accessible en ligne sur la Bibliothèque Virtuelle des Manuscrits Médicaux (IRHT)

Contenu :

  1. Mulsa Alexandri. F. 1r: « Necessarium esse existimavimus ut de mulsa debemus rememorari, maximum enim ex longiquitate vite experimentando inveni eius adiutorium medicine et enim ulcera sordida curat et maxime cacoetes et pustellosas ulcerationes scio ex mulsa sola fuisse curatas. » Fin : « Qui enim considerat virtutem ipsius invenire potest et alias eius substantias non solum ad oculos sed et malias totius corporis passiones. »
  2. Hippocrate, Aphorismes[1]. F. 1v-11r. Liste des aphorismes numérotés. On lit à peine, au début du texte : « Incipit Aphorismorum Ypocratis libri primi. » F. 1r : « Vita brevis, ars autem prolixa, tempus vero velox. Experimentum autem fallens, determinatio molesta. Oportetet autem non solum medicum se ipsum prebere que oportet facientem sed et egrotantem et qui presto sunt et extraneos. » (f. 1r : aphorismes 1-23). F. 2r : « 38. Si qualia oportet purgari purgentur, placide ferunt, contratria autem incommode. Explicit aforismorum particula primi. Incipit secunda. In quocunque morbo somnus laborem prestat mortale est. Si vero somnus adiuvaverit non est mortale, ubi alienationem somnus minuit bonus ubi alienationem somnus prestat mortale. » F. 3v : « 52. In magnitudine corporis iuvenescere qui est decens et non in suave senescere autem in utile et peius a modicis. Explicit aforismorum particula secunda. Incipit tercia. 1. Immutationes temporum maxime generant morbos et in temporibus magne immutationes. » F. 4v, la troisième partie finit avec l’aphorisme n. 36 : « Horum maioribus dyspnie, suspiria, catarrus, tussicule, stranguiria, dyssurie, arciculorum dolores, nefretici vertigines, apoplexie, cacexie, prurigines corporis vigilie, ventris solutiones, oculorum et narium humiditates, caligines, glaucosie, gravitas aurium. Pars Quarta. 1. Utero gravidas medicaminibus purgari sic convenit : a quattuor mensibus usque ad septem menses minime autem his minora et provecta vitare. » Fin du livre IV, f. 6r : « n. 85. Urina nocte plurimum facta, modicum secessum ostendit. Explicit aforismorum particula iiii. Incipit V. 1. Spasmus de elleboro mortale. » Fin du livre V, f. 7r : « 26. Aqua que cito calefit et cito infrigidatur levissima est, quibus oportet bibere nocte. Qui non valde sitiunt si super dormierint optimum est. Vitalis esset nisi capitis gravedinem fecisset. » Début du livre VI, f. 7r : « Menstrua adducit ex aromatibus calefactio aliquociens autem et in ceteris. » Fin du livre VI, f. 8r : « 47. Qui hicterici sunt non alde inflationem habent. » Début du livre VII, f. 8r : « In diuturna lyenteria oxiremia si acciderit que non fuit prius signum bonum. » Fin du livre VII, f. 9r : « 59. Qui de sciade laborant diuturna vertebrum resilit his, tabescit crus et claudi fiunt nisi iniurantur. Explicit aforismorum particule vii Incipit viii. » Début du livre VIII, f. 9r : « 1. In acutis morbis frigdor articulorum malum est. » Fin du livre VIII, f. 11r : « Quod igne non curatum fuerit, istud puta incurabile. Explicit aforismorum particula viii. »
  3. Commentaire d’Oribase aux Aphorismes d’Hippocrate. F. 11r-72r. Incipit (prologus), f. 11r : « Incipit prologus Uribasii super aphorismos Ypocratis. Quoniam necesse est semper in omni libro quedam necessaria predici, idcirco hic esse predicendum estimo quod Ypocras nos hodie ut magnanimus pater familias sui sermonis officio ad sue doctrine epulas adunare festinat. Et scientie mensam proponens copiosas offert dapes ut quisquis quod desideraverit (f. 11v) mente repleatur. Est etiam decendum quoniam doctrine secreta compensioso atque segregato sermone cuncta velut introducendis excerpens manifestare festinat. » Explicit (prologus) f. 12r : « Si enim requiris certam rationem quot aforismi sunt, tot et libri partes quid est aforismus, sermo brevis, integrum sensum proposite rei describens. Sed iam ad ipsum aforismorum textum redeamus. Explicit prologus Uribasii super aforismos Ypocratis feliciter. Subsequitur commentum multorum philosophorum, physicorum, logice secte antrosophystarum. » Incipit (textus) f. 12v : « Vita brevis, ars autem prolixa, tempus vero velox, experimentum autem fallens determinatio molesta. » Incipit (commentus), f. 12v : « Continuo Ypocras in initio locutionis sue propulsare idetur magis quam advocare audientes. Non tamen ut omnes qui ad artem id disciplinam medicine ingredi desiderant, profugos reddat, sed ut quantum introducendorum aures possunt percipere, hanc memorie commendent, ut puta enim nutrices ad nutriendos noviter atos, continuo ipsis solidum non offerunt cibum, sed hoc quidem servant dum fuerint profecti. » Explicit liber primus (texte) f. 21v : « Si qualia oportet purgari purgentur, placide ferunt. Contraria autem incommode. » Explicit liber primus (commentus), f. 21v : « Intellectus istius aforismi talis est, ut que oportet purgari, ipsa purgentur. Si vero superflua purgata non fuerint, contrarium est. Explicit liber primus, Incipit liber II. » Incipit liber secundus (texte) f. 21v : « In quocunque morbo somnus laborem prestat mortale est. Si vero somnus adiuaverit, non est mortale. Ubi alienationem somnus minuit, bonum est, idest, ubi alieationem somnus prestat. » Incipit du commentaire au IIème lire f. 21v : « Question obis evenit contra Ypocrte. Dum ipse laudavit somnum dicendo quia requies est totius corporis, cur nunc dicit quod somnus prestet, sed talis fuit locutio Ypocratis modo hic, ut illud quod solet temperare sepissime laborem et quo irrepente non meminit laboris laborans, cum discedit penitus a consuetis diceret prestare laborem. » Explicit liber II (texte) f. 33v : « In magnitudine corporis iuvenescere quidem decens est, sed non suave, senescere autem inutile et peius a modicis ». Explicit liber II (commentaire) f. 33v : « Modicos autem dixit ut stature minoris, eo quod firmiores sepissime fiant, ut infantes, quia, etiamsi inutiles fuerint, accedente etate meliorantur. Senex autem deterioratur potius quam melioratus. Explicit liber II, Incipit liber III. » Incipit liber IV (texte), f. 33v : « Immutationes temporum maxime generant morbos et in temporibus magne immutationes. » Incipit liber IV (commentaire), f. 33v : « Completa atque digesta secunda particula de passsionibus, id est de appoplexia, vel aliis signis, nunc quoque introducit physicam rationem breviter et ventorum ac temporum immutationrm. » Explicit liber III (texte) f. 41v (le fol. est très abimé, on ne lit que de parties de texte) : « XXXVI (…) suspiria, catarrus, tussicule, strangurie, dissenterie (…) vertigines, appoplexie, cacexie, prurigines (…) solutiones oculorum et narium, humiditates, caifi (…) gravitas aurium. ». Explicit liber III (commentaire) f. 42r : « Sic et istis contingit. Gravitas quoque aurium ex eadem fit de materia. Explicit liber III. [2]» Le folio 42 a été gravement endommagé par l’humidité ; le bord droit étant rogné, on ne lit que : « Incipit liber (…) Utero gravidas medicaminibus purgari sic conven- (…) ad septem menses. A septimo vero usque ad nonum minime. » Explicit liber IV f. 57v : « (…) quia si in (…) descendit. Explicit liber IIII (…) Incipit liber V. (…) in qua Ypocras egritudi-(…) et speculationem totius corporis, (…) differentias nunc migrans in quintam part(…)sinus fit. » Incipit liber VI f. 62v : « (…) quinta necessarium est nobis migra-(…)enim particula docuit nos Ypocras diffe-(…)qualitates que calidum faciunt. » (alors que l’Explicit du livre V n’est pas lisible : portion de texte arrachée) Explicit liber VI f. 68r : « Tercio in medio (…) duorum triangulo scilicet scemate. Explicit liber VII ». Incipit liber VIII f. 68r : « Acuti morbi sunt ut sinochus et sinoche febres. » Le texte s’interrompt au f. 72v : « (…) si pectore natus sit tumor cognoscitur naturam inerius viri resumpsisse et sic morbum ad superiora repulisse. »

Commentaire : Wickersheimer (p. 184) observe que ce ms est le seul texte antérieur au XIIe s. où le nom d’Oribase paraisse ; à cet auteur est attribué seulement le prologue alors que le reste du commentaire est attribué « à plusieurs philosophes, physiciens et anthrosophystes » (v. f. 12r). Beccaria (p. 188), ainsi que Wickersheimer (p. 184), ont affirmé que ce texte a pu servir de base pour l’édition du commentaire aux Aphorismes attribué à Oribase (Paris, 1533).  

Éditions : Jean Gonthier d’Andernach, Oribasii… Commentaria in aphorismos Hippocratis hactenus non visa Joannis Guinterii Andernaci…industria…aedita, Parisiis, ex officina Simonis Colinacei, 1533 ; I. Müller-Rohlfsen, Die lateinische ravennatische Übersetzung der hippokratischen Aphorismen aus dem 5./6. Jahrhundert n. Chr. Textkonstitution auf der Basis der Übersetzungscodices, Hamburg 1976.

Bibliographie : Montfaucon, Bibliotheca bibliothecarum manuscriptorum nova, II, p. 1204 (Codices in quarto) ; Haenel, 496, n. 168 ; CGM, III, p. 450 ; Diels, I, 16 ; Diels, II, p. 73 ; Pansier, Catalogue des manuscrits médicaux des bibliothèques de France, I, 4, 23, 33 ; Sigerist, « A summer of research », p. 582 ; Id., « Early mediaeval medical texts in manuscripts of Vendôme », p. 89-91 ; Beccaria, I codici di medicina del periodo presalernitano, p. 188-189 ; Thorndike-Kibre, p. 908 ; Wickersheimer, Manuscrits latins de médecine du haut Moyen Âge dans les bibliothèques de France, p. 182-184 ; William of Doncaster, Explicatio aphorismatum philosophicorum. éd. par O. Weijers, Leiden, Brill, 1976, p. 4 ; O’ Boyle Cornelius, The Art of medicine. Medical teaching at the University of Paris. 1250-1400. Leiden, Brill, 1998, p. 86 n. 13 ; Giordanengo, « La bibliothèque de Geoffroy de Vendôme (1093 – 1132) », p. 111, p. 125 ; Bibliothèque Municipale de Vendôme, p. 20, n. 32 ; p. 31, p. 240 ; Ihm Sibylle, Clavis Commentariorum der antiken medizinischen Texte, Leide, Brill, 2001 (v. pour Oribase) ; Vezin Jean, « Onze reliures de la Trinité de Vendôme réalisées sous l’abbatiat de Geoffroy (1093-1132) », dans La tradition vive, Mélanges d’histoire des textes en l’honneur de Louis Holtz, Paris-Turnhout, Brepols, 2003, p. 45, p. 51 ; Ferraces Rodríguez Arsenio (éd.), Isidorus medicus. Isidoro de Sevilla y los textos de medicina. A Coruña, Servizo de Publicacións, Universidade da Coruña, 2005, p. 23, p. 27, p. 104 ; D. R. Langslow, The Latin Alexander Trallianus. The text and transmission of a late Latin medical book, p. 58-9, p. 101-102 ; Vázquez Buján Manuel E., “The Ancient Latin Commentary on the Hippocratic Aphorisms on the Threshold of the Twelfth Century”, dans ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts. Studies in Cultural Change and Exchange in Ancient Medicine. Éd. par B. Maire, Leiden, Brill, 2014, p. 355, p. 357, p. 360, p. 363 ; Haverling Gerd Vanja Maria, « On the Terminological Variation in the Late Latin Translation of the Hippocratic Aphorisms », dans ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts, p. 369-70.

[1] Cette version des Aphorismes est attestée à partir du VIe jusqu’au XIIe s. (cf. Kristeller Paul Oskar, Studies in Renaissance and Letters, 3, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 1993, p. 409-10). Cf. I. Müller-Rohlfsen, Die lateinische ravennatische Übersetzung der hippokratischen Aphorismen aus dem 5./6. Jahrhundert n. Chr. Textkonstitution auf der Basis der Übersetzungscodices, Hamburg 1976. Sur cette traduction, v. aussi Grensemann Hermann, Erklärungen zu den hippokratischen Aphorismen. Nach der Handschrift Trier Bischöfliches Priesterseminar 76 / Archimatheus Salernitanus. hrsg. von Hermann Grensemann. Hambourg, 2005.

[2] Dans l’édition de 1533 de ce commentaire, le dernier aphorisme du livre III est le numéro 35 et non pas le 36 ; pourtant, le texte du commentaire est bien le même.

  • Logo Centre d'Études Supérieures de la Renaissance
  • Logo Ricercar
  • Logo Intelligence des Patrimoines
  • Logo Ministère de la Culture et de la Communication
  • Logo CNRS
  • Logo Université François Rabelais de Tours
  • Logo Maison des Sciences de l'Homme
  • Logo Dariah Fr

Centre d'études supérieures de la Renaissance
59 rue Néricault-Destouches
BP 12050 - 37020 Tours Cedex 1
www.cesr.cnrs.fr