Vendôme 109. Notice établie par Anna Tropia

Établissement : Vendôme, Bibliothèque du Parc Ronsard

Cote : 109 (f. 1r)

Origine : Abbaye de la Trinité de Vendôme

Datation : Datable de l’abbatiat de Geoffroy de Vendôme (1093 – 1132).

Description matérielle : Codex ; parchemin ; 144 f. à 2 col., 306 sur 216 mm ; demi-rel. Très endommagé par l’humidité, qui a rogné le bord supérieur du manuscrit, et a créé de plis dans les ff. ; présence de trous dans le parchemin (ex. f. 50). Le ms était d’un format plus grand à l’origine (v. f. 41r, il y a une note marginale désormais lisible seulement en partie) et a été recoupé ensuite. Plusieurs mains. Présence de corrections et ajouts, notes marginales. Étiquette sur le dos : « Gariopontus et Theodorus medici et quaedam alia »

Ex-libris : «Veteris bibliothecae monasterii Vindocinensis congregationi Sancti Mauri » (XVIIe s., f. 1r) ; « Congregationis Sancti Mauri » (XVIIIe s., f. 2r).

Notes : Reliure du XIIe s. Le f. 144 est une ancienne contregarde. Le ms a été entièrement numérisé dans le cadre du Projet Sarc ; reproduction accessible en ligne sur la Bibliothèque Virtuelle des Manuscrits Médiévaux (IRHT).

Contenu : Opuscula medica :

  1. 1r : Alexandre de Tralles, « De mulsa »[1] : « Necessarium esse existimavimus ut de mulsa debeamus rememorari maximum enim ex longinquitate vite experimentando inveni eius adiutorium medicine. (…) Erant tibi utique et alia experimentata bona, et multa de hoc scribenda. sed ut ne longius evagemus sufficiant hec, Qui enim considerat virtutem ipsius invenire potest et alias eius substantias, non solum ad oculos, sed et in alias totius corporis passiones. »
  2. 1v-35v : Galien, De medendi methodo ad Glauconem[2]. F. 1v, Incipit (Prologue) : « Quoniam non solum communem omnium hominum fisin idest natura vel temperantia corporis o Glaucon oportet nosse medicum, sed etiam propria uniusquisque olim ab Ypocrate recte optimeque dictum est, et a nobis ut in huius artis opere vel scientia ab unde laboratum est.» F. 2r, Incipit du livre I : « Que vel quante sunt febrium diversitates, maxime dieteticos convenit nosse idest <clinicos>[3] ne per ignorantiam non intelligendo contra adhibeant et periculum faciant mortis victuro aut <macronosiam>[4], id est longam et gravem egritudinem de modico et levi faciat. » F. 23v, explicit lib. I: « Unde nunc id est modo finem faciam dicendo in hoc libro super de his de aliis dicturus causis (f. 24r) in alio incipiam. Explicit liber primus. Incipit secundus ejusdem (tache dans le ms) ». Suit une table de vingt-huit chapitres numérotés[5]. F. 24r, incipit lib. II : « Explicito primo libro de curatione (première ligne de la deuxième colonne illisible, bord rogné) febrium, o Glaucon optimum <duxi>[6] ut et in hoc idest secundo petenti tibi de ceteris proprie modum omnibus certe de maximis causis que in corporibus nascuntur humanis, ut pollicitus sum breviter exponere incipiens de flegmone idest fervoribus atque ignitus tumoribus ut membrorum indignationibus. » F. 35v, explicit lib. II : « Quia et alii amici multi in pessime[7] petunt. Ut cata methodum omnium curationem causarum quantum possum scientia manifesta ratione conscribam. Explicit Galieni liber secundus.
  3. 35v-50r : Galien, Liber tertius. F. 35v : « Incipiunt capitula libri tertii». Suit une table[8] de soixante-dix-neuf chapitres numérotés, le texte en comptant 80. F. 36v, incipit lib. III[9] : « Incipit liber tertius Galieni. Cefalea est dolor capitis que multum tempore tenet, idest non recedens, sed ventus semper sensibilem subinde plus subinde minus. » F. 50r, explicit lib. III : «His et diversa a copa calida necessaria adhibentur et Adrianum : sed cum Adrianum dederis quoniam constringit clisma austera adhibendum est. Explicit liber III. »
  4. 50v-58r : « Incipiunt libri IIII capitula ejusdem Galieni» (=Théodore Priscien, Euporiston, II). Suit une table de quinze chapitres numérotés, le texte en comptant seize, après l’intercalation (f. 54v-55r) d’un chapitre « De anatimias capitis », numeroté XI[10]. F. 51v, incipit lib. IV : « Incipit liber IIII Galieni. Advertendum est itaque ex urinis naturalibus et consuetis quantum in contrariam partem natura deviaret ut ex hoc presens quantum aut status aut future egritudinis exitus ablaturus instruaris. ». F. 58r, explicit lib. IV : « Cannapem et redivivam aut satis uvam tollis cimas viiii, piperis grana xxvii, et tollis vesicam de porcello virgine et mittis in mortario piper et cannapem teris et addis ibi potionem vinum unam et vesicam primum supra focum seccas et postea cum ipso in mortario cummiscis et dabis bibere. Explicit liber IIII Galieni. »[11]
  5. 59r-65v : Alexandre de Tralles, extraits de la Practica[12]. F. 59r : De cardiaca passione. F. 59v : « De auribus : vitia Alexander. Auditum multis satis et variis subiacet passionibus et enim ex frigida sepius distemperantia et calida contingit[13]». Au f. 60v on trouve un chapitre numéroté CXI, « Curatio flegmonis » ; la deuxième colonne du f. 61r est vide. Au f. 61v, le même texte a été copié deux fois sur deux lignes : il y a deux versions interlinéaires de la seconde partie du chapitre 114 de l’édition de Lyon. F. 62r : De tinnitu vel sonitu aurium ; f. 62v : Ad vermes si in aures fiant ; f. 63r : Ad fluxum sanguinis de naribus ; Ad aures surdas ; f. 63v : De narium passiones ; f. 64 : De sanguinis fluxu de naribus ; f. 65r : De livore in facie ; De dentium causationes Galieni ; f. 65r-66r : Ad dentium dolores.
  6. 66r-86v : Fragments ex Aurelii libro secundo[14]= Esculapii libri, chap. 25-27, 7-9, 15[15], et Practica Alexandri, livre II, chap. 180-184, etc. F. 66r : « Incipit de secundo libro Aurelii de trumbos, idest tremor membrorum. Spasmum enim adque conductione efficitur. Est enim tremor membrorum (f. 66v) et nervorum debilitatio maxime movitur vel plus tremescunt in frigorem et sic tremant quasi de frigore cum pallore vultus (…)» F. 66v : « De catalenticis item de eiusdem librum : « Ex quibus catalenticus apprehendis ex febre atque vocis a missione cum mente tardo pulsum magnum atque vehementem oculis patentibus viso obtuso in augemento febriunt in statu vel in declinatione motus aliquis efficitur (…) Qui vero subgluttiunt stomachum foveatur, et oximellem accipiant. » F. 66v : « Item de eodem libro de bulisanis et facidonicos » ; f. 66v : « Ex quibus bulimos apprehendimus ex defectio membrorum et frigidum corpore et nervorum tumorem et stomachi atque vocis debilitationes pulsum tardum cibum accipiant multum et non satiantur neque corpore crassantur (…) et cibos indigestibiles accipiant ut non subinde eos delectet facicim dici dicunt propter nimia appeticio ciborum. » ; F. 67r : « Item de eodem libro de ptyriseos. Ptyriasis et pidiculorum aliquando in toto corpore mergentur nunc solinte quantitates nunc insolute vel latiores aut duriores et mordaces nascuntur (…) Facis unguentum et ad solem totum corpus unguantur et bene fricetur. » F. 67r : « De effintes hoc est incouus. Ex quibus eos apprehendis qui in condenxantur et difficile motu corporis cum somno solito grave aliquotiens oppressi gravantur aut prefugare se dum dormiunt sentiunt aut aliquem sibi irruisse putent qui eius corpus premendo ex anima recontend<unt> (…) et securitatem animi preparanda sunt. » F. 67 v. : « De vocis amputationibus. Debilitatur vox cum aut per clamorem aut frigdorem aut per estum nimium aut ex ardore febrium fauces inaspricant et vox in fauce aliquibus et ex catarron in pulo onili percutiens hiscorum cum tusse venerit levis solutio vocis accedit (…) confectas accipiant. » F. 67v : « De artiriacis. Artiriacus sunt quibus fauces reumatizant vel dentes cum asperitate gutturi interius, ut quando exereant asperitatem faucium sentiunt, ut quas illis aliquid in gutture adhereat et vox erum secundum naturam clausa est (…) in hieme oleum anetatum aut camemelino calido. » F. 68r: « De tussiscula. Tussus aliquibus siccare aliquid humectat cum plurimis flecmatibus et sanguinis sputum ut relictionem et alii ad tisicin veniunt et alii moriuntur (…) f. 68v : « … secundum virtutem vel his similia. ». F. 70r : « Incipit de reuma ventris de libro Alexandri sicut ibidem testabatur ut de libro Philonium subtraxisset. Reumatizat quippe venter in febribus et sine febribus. Difficilior est enim in febribus curatio et cum quadam contemplatione et sollicitudine erit adhibenda intentio enim solidata effusio fieri que aliena sunt nature salvatio. » Fin, f. 70v : « Postea lapda facta in balneo perunguentes cutem ut ad apertos poros animi a laxatione transmutatus reumatismus iuvet. » F. 70v : « De secundo libro Aurelii de tenismon. Tenismon passio est intestini recti quod longaonem vel stalem dicimus desiderium ventris cum frequenti ad se lationem et magno pondere deficiunt et spissa mocilenta aut sanguinolenta stercora reddunt et hoc cum magno dolore ponderis (…)» F. 71r : « Item de eodem libro de lienteria. Ex quibus lientericum apprehendis ex his qui cibo mox accepto aqualem in multa egerunt humectationes expumosa vel alba aut urine similem aut quoacervatum cum dolore aut rugito interaneorum (…) ex unguentis acopis totum corpus unguatur et malagma diaspermaton aut poliarcion aut dianapio et omnes potiones disintericorum et his convenit omnia secundum vires. » F. 71r : « Ad pranton vel ad praxia morion, hoc est que non affectantur neque perfaciunt opus venerie, qui hic patiuntur aliquotiens impetum faciunt (…) da eis quas in dinamidiis scripsimus. » F. 71r : « Incipit de secundo libro Alexandri de cura nefreticorum (chap. 180-184) F. 71v : (bord sup. rogné, première ligne de l’incipit peu lisibile) H(…)vitare. Mox ergo in accessione que relaxent et mitigant si adhibenda. Utilissimus est balneus ab aliis hominibus. (…) f. 71v : « Lapides in renibus et vesica mirifice. » F. 71v : « De potionibus. Oportet igitur sanguinem hirci bene siccare et cum siccaverit teris et cernis ad tricosc<ic>um et sic dabis eis qui lapides in renibus aut in vesica habent (…) nec frequenter accipiantur. ». F. 73r : « De finteri<ci> causa. In orificium in cateris hoc est anum multa fiunta causas ut condilomata hoc est glandulas acrocordonas, idest verrucas, vel potius diversorum generum magnitudinem ut granorum pisi fave aliquotiens et nucis similes fiunt et ragadia aliquotiens tumor in eminens ut ipsum orificium laud<ea>t et iudeo pro his omnibus tumoribus, adhibendum erit hoc (…) Omnem equalem habentem virtutem finte sententia» F. 73v : « De isci diacis. Ex quibus iscia dicimus apprehendis primum ex parvo dolore ossi eo quod de ilia descendit vertebre exue cumpaginem is greci iscion vocaverunt hoc est coxa attestantes formidabili corpore cum gravedinis difficultate motus (…) Curari autem oportet ex acopis et malacmatibus acerrimis et implaustros desiccativos quod in dinamidiis scripsimus et probata experti sumus. » F. 74r : « De iscialgicis. Psialgici hoc sunt lumborum dolores ex utraque coxa surgit dolor usque ad femora et genua et tibia aliquanti coxas vocant. (…) de isciaticis ut ipsialgicis dicimus. » F. 74r : « De artriticis fit artriticos. Omnium corporis articulorum digitorum sive manuum sive pedum sive omnium commissurarum sive nodorum spine sive iugulorum sive iuncturas ossorum sive ex longa podagra fit sive frigida fit ex humore frigido aliquotiens et vulnera faciunt cum lapidibus, quam maxime irritantur loca dolentia ex temporum qualitate (…) F. 75v : De podagra : « Podagre passionis scire oportet aut omnia ve que ex multis et ex diversarum causarum habet consistentiam unde existimo  quia propter varietatem nativitatis eius neque cognoscitur omnino neque curari poterit perfectius relinquantur enim aliqua in ipsis locis et ideo nullo modo ab artificibus medicine sanari potuerunt. » F. 76r : « Et tunc amplius reumatizant pedes. » De catarticis, f. 76r : « Primo enim catarticus recipe sucus sextum II mel A scamonia cocta ÷, coquis sucus cum mel ad spissitudinem mellis cui addis scamonea trita et dabis ex eo integram dosis coct. V minus autem dabis coc vel duo et semis aut siplus aut minus humor fuerit augmentandus. » F. 76v : De embrocas : « Optimum ergo est oleum roseum per singulos dies unguere pedes et fricare in die melius autem facis si tres ovarum admiscis vitella et quasi linimentum facis et hic sic locis dolentibus (…) » ; De dieta : « Nunc autem de dieta dicendum est hi ergo qui de colerico humore pedes dolont, oportet eos observare (…) » ; De oleribus : « Olera danda sunt intuba lactucas malvas et fidelectaris blitus crisolacana succos et ea quecunque sunt que infrigdare et humectare possunt (…) » ; De volatilibus : « Volatilia danda sunt fasiani et domestici pulli et non saginati perdicis turdos merulas gattiolas fecitulas. » ; De piscibus : « Pisces vero aspratiles et maxime eos qui albas habent carnes et nichil in se habent pinguedinem, que autem in stagnis et limosis locis capiuntur prohibendi sunt (…) » ; f. 77r : De carnibus : « Berbicina manducent viscellata et maxime ventres et bovinas similiter. Ego igitur scio quendam reumatizantem de cunua et crireuma et quam maxime bubula carne manducando fuisse iuvatum (…) » ; De leguminibus : « Fabas virides et siccas sedantem in fusas in aqua et fasiolus Alexandrinus et maxime infusis et fenigre ei cimas et aliqua et ptisanas accipiant. Alia autem legumina prohibenda sunt. » ; De pomis : « Poma que multa sunt dulcia et maturas valde accipere eas secunda aut tertia hora et maxime persica si sint duracina et uvas duracinas sed non fapticas (…) » ; De tragimata : « Tragimata autem expediunt maxime castaneas neque vero nuces aut nuclipinium aut amigdalas accipiant (…) » ; De vectatione : « ectare autem mediocriter debent et absque labore multum et magis ante cibum quam post cibum (…) » ; De balneis : « Balnea autem de dulce aqua facta expediunt et maxime ut advesperum lavent quam mane post cibum enim lavantibus in caldia distemperantia maxime iuvantur et maxime qui gracilis et sicci sunt corpore ut acro possidet humore (…) ». F. 78r : Implaustrum finicinem : « Est autem et hoc mirabile ut in finicem enim plaustrum resolutum oxyrodino iuvantur quod si oleo roseo non est cum oleo homo trives idest amarum qui primo tempore sit (…) ». F. 79r : De catarticis : « Si ergo quod dedit manifeste flegma esse cognosceris necesse est ante omnia purgare flegma cogis catarticis et sic postea localis sunt adiutoria (…) » ; Catarticos oximelli Iuliani : « Catarticus Iuliani ergo quod dicitur oximellis ad hec mirabiliter facit hoc modo confectus enim que extenuant et purgant pingues humore partem simul et tenues mixtus evincit que fuerint in corpore et in nodos ut in articulis residentes (…) ». F. 79v : De antidotis podagricos : « Expediunt etiam his post catarticum antidotum dare aliquot ex his qui extenuare possunt et a nobis probata sunt in hac causa iuvantur autem ex his omnino quia natura sunt flegmatica et humida et frigida sunt temperantia quem admodum si accipiant iterum leduntur (…) » ;  Confectio de antidotis : « In hac causa multas habentes virtutes contra flegmaticas et frigidas ut humidas natura seu temperantia. Sed non apud me melior est in adventus qui appellatur diacorallion sed nec meliorem ab hoc alterum esse non cognovi nec invenire potui (…) ». F. 80r : Antidotus autem est efaliy dandus : « Quemadmodum diximus et non omnibus sed tantum flegmaticis et quia neque tepe omnibus una est ideoque non possit omnis podagrici ab uno antidoto liberare de quare necesse michi hoc utile visum est esse, ut non solum unum antidotum sed et alios debeant memorare ut expedientem ad superfluitatem cacocimie perspieciende de his qui ei utiliore ut expedientes esse idetur ; (…) ». F. 81r : De calefactionibus : « In primis autem mitigare Quod ficata plasma imposita amplius commoventur dolores necesse est ut fomentatio adhibeatur qui diaforisin faciat et refrenare possit humores (…) ». F. 81v : De balneis : « Balnea enim uti oportet maxime de aquis dulcibus in reumaticis passionibus. Probatus et nimis mitigat dolores unde considerandum est quibus aut quoniam adhibeatur (…) » ; De unguentis : « Unguenta ergo hec sunt utilia que possunt diaforisin facere et solvere durruam articulorum que recipiunt oleu puplino (…) ». F. 83r : De podagra : « Si ex sanguine fuerit generata dicendum erit nunc de ceteris idest quoniam sit de sanguinis abundantia podagra et quibus oportet uti adiutoris si enim sanguinem est facerit esse quod si nichil est quod prohibeat sanguis est auferendus ex hoc enim multos perfecte fuisse liberatos aut rarius esse (…) ». F. 83v : De localibus curis : « Quibus ergo reumizantibus locis si flegma accesserit scire enim oportet duobus modis his qui iam reumatizant membra et infrigidare et diaforisin facere quod in inflammatione iam facta continetur digeratur et superveniente humore repellere possit (…) ». F. 85v : Catartico de hermodactilo : « Hermodactilos penso solidum unum (…) » ; De cataputiis : « Usus et ego tempore meo experientatus iuvmen. Aloe admixtum hermodactilo facta cataputia dedi ad glutiniendum et non in potionem. Etenim sine dolore mox effectis et reumatismus frequenter accidentes prohibere cepit (…) ». F. 86r : De duobus antidotis ad podagricos : « Antidotum podagricis qui dicitur climax agaricum (…) Antidotum mirificum podagricis et omnibus membris doletnibus et stomathicis, spleneticis, nefreticis, et petram in vesica habentibus, et ad stranguliam et qui urinam cum dolore facit (…)
  7. 87r-87v : Ps.-Galien, De dynamidiis. F. 87r, incipit: « Hec est dinamidiis (bord superieur rogné, on ne lit qu’à partir de la deuxième ligne) medicamentorum que (tache) medicine scientiam pertinet. Quam si plenissime intelligant hi qui artem medicine profitentur, semper eos medicina per omnem adiutorium in omnem curam adiuvabit (…) ». F. 87v, fin : « Neque ullam curam curari iam potest cui tamen medicamentis subvenire oportet. Et hanc demonstrationem et proprietatem omnium corporum hominum componunt dynamedia quod si commentarium compositionum tecum non habueris, ex his libris duorum pigmentorum omnia melius integra facies. »
  8. 87v-88r : Fragmenta ex Caelii Aureliani Medicinalium Responsionum Libris[16]. F. 87v : « Quid lavacra prosunt generaliter corpus cubare commotas partes corporis coequare conceptum laborem solvere mundare corpus, animam relaxare. Quid est bonum balneum… (f. 88r) Que sunt lavacre (…) Salutare est post lavacrum potum vel cibum aliquantum differre (…) Quid magis post lavacrum salutare est (…) Propter irruentium morborum causam ut animos egrotantium nulla novitate vivendi contristet. »[17]
  9. 88v : Fragment sur le vin : « Vinum ameneum, idest bene album; vinum carenum, idest vinum coctum ; vinucio, idest vino austero; vinum dulce, idest mustum ; vinum falernum, idest a falerna regione (…) vitrum grece ialim dicunt. »[18]
  10. 88v-91v : Theodorus, Euporiston liber III : Gynecea. F. 88v, incipit : « Incipit prologus Theodori. Intellexisse te non minus a nobis arbitror savina artis mee dulce ministerium omnem mei operis efficacia, in quo memor non sum prefationes mee, quod vobis duobus libris paris causas proposui phenomeo(n) euporiston officium, longinqua disputatione, sed longe non est ab utroque generationum visitatio, et qua hec ratio tota medendi indiget diligentia, solitaneum libellu cum fide mulierum curas inquam et remotu a publico spectaculo elongavi, et ego quidem te scientia iuvabo. Tu vero cui communis competit sexus et secretum facile invenit tua scientia cum fiducia exerce sedulo preposita meo tractatu tua diligentia adhibeo medicina. Explicit (prologus). De mamillis dolentibus post partum (…) F. 89r : De prefocatione matricis(…) ; f. 89v : De inflatione vel tensione matricis (…) ; De atretis (…) ; De conceptione (…) ; f. 90v : Ad aborsum (…) ; f. 91v : De fluxu sanguinis id est emorroide matricis (…) ; De vulneribus matricis (…) ; De fluxu reumatis quam rum appellantur (ce dernier chapitre, le IX, est incomplet. Manque également le chapitre X : de gonorrea, qui fait partie du livre).
  11. 92r-94v : Scribonius Largus, excerpta (éd. Fischer-Sconocchia, v. Bibliographie). F. 92r : « Compositio c(bord rogné) vel ictus bestias venenatos contra aconitu (…) aconitum est gustu austeris et subamarum (….) » ; « Compositio ad febres discutiendas cupressus masculi et femine bacce quantum manus capere possunt ea cum vino trita et sub divo reposita cum opus fuerit ex eo febritanti perunguatur auctore Democrito continuo discurrere febrem (…) » ; « Compositio contra cantaredas. Cantaredas gustus et odorem similem piscis ex cedro facta habent pote stomachi et precordiorum morsus doloresque excitant precipue vesice quamobrem qui biberint eas difficultates urine et cum sanguinem reddunt ex ulcerari scilicet vessicam (…) » ; « Compositio contra sanguinem tauri potum. Tauri sanguis potus quamvis difficile quis celaverit tam vestigia cruoris relicta inter dentium commissuros perdunt facinus nausaint autem et prefocantur… » ; « Compositio contra fungos venenatos. A fungis venenatis cum quis laborat primum nausiant nec quicquam a magnopere reicit (…) » ; f. 92v : « Compositio contra gypsum potum. Stomachus venterque vastato dolore ungentur frigidusque sudor sub sequitur oculi sanguinolenti inspiciuntur. » ; « Compositio contra coriandrum potum. Apparet quidem et ob odorem spirationem totius corporis. Dolent enim et hoc herbe vini infecta. » ; « Compositio (bord rogné) contra venena. Contra singula venena singulas species que liberant dabo, facilius enim hec et melius quam antidota faciunt. » ; « Compositio contra cicuti potum. Cicuta potata calico mentis que ab alienatio et artium congelatio insequitur, ultimo prefocantur qui per superserunt eam nichilque sentiunt. » ; « Compositio contra opium potum, Quod quidem meconium vocant odoris gravitatem intelligitur, papaveris enim viridis cuius sucus est qualitatem representat. » f. 93r : « Compositio contra iusquiamus potum hoc est alterium. Qui jusquiamus biberunt caput gravem venisque distentum habent mente ab alienantur. » ; « Compositio contra spumam argenteam potatam, quam greci litargirum dicunt. Facit ventris initio gravitatem inflationum, postea dolorem cum urina difficili exitu precedente tempore. » ; « Compositio contra cerusam potum. Cerusam qui biberunt facile deprehenditur linguam enim albam habent commissurasque dentium albicantes postea et nausiant. » ; « Compositio contra leporem marinum sumptum non absimilis est leporis marinus gustum in locis piscibus et putentibus, qui sumpserunt aliquid eius stomachum vesicaque afficiuntur (…) » ; f. 93v : « Contra salamandra sumpta. Quibus salamandra data est lingua exasperata est corpus invalidum sit » ; « Contra lumbrestum et potum gustum habet nigro similem facit oris stomachi quod infinitum dolorem et inflatum corpus speciem hidropis adiuvantur lesi hoc malo aqua cum fico arido decocta et in ipsa fico plurimo sumpta (…) » ; « Contra dorigneum acceptum. Dorigneum quidem habent lactis potum vero singulto crebro facit et vomitus frequenter concitat (…) » ; « Contra ixian acceptum hanc quidem vo(tache) » ; « Contra ephermeron potum. Effemeron potum protinus quidem totum os prurire facit velut squilla tactum postea etiam adurit quasi pipere manducato secundum hec stomachum quoque mordendum ex ulcerat. » ; « Contra toxicum potum cuius gustus fit aut facile quis dixerit verum cum potuisse(m) vestigio dolorem omne interaneorum infinitum velut toletra[19] iecturum concitat mentesque furere cogitat qui exululare et palpitare linguam similiter ut de collatorum capitibus. » ; f. 94r : « Contra taricum (tache, illisibles les premières quatre lignes) » ; « Contra lac potu et gelatum. Unde non facile accipiendum est odorem aspirationis et si non confitebitur qui laborat cognoscitur prefocat autem hominem. » ; « Contra hyrundinem devoratam et adherentem quam sanguifugiam vocant faucibus eoque ipse molestiam titulatione quadam prestantes excurere oportebit (…) » ; « Contra murem araneum qui cetus diciturcoagulum aninum ex vino bi(tache) etc. » ; « Contra vivum argentum et de compositio illius quem ydro argirio appellant greci nos argentum liquidum nominamus. » ; « Contra basilisco serpentes et de eorum genere herba basilisca. Itali enim regulee dicunt. Nascitur ubi fuerit serpens basiliscus quorum tria sunt genera (…) ».
  12. 94v-97r : Ps.-Galien, De catharticis[20]. F. 94v : « Dum cognovimus qualiter Ypocrates de augmento humorum locutus est nunc theunos introducit medium qui de virtute catarticorum locutus est, ut predictos humores possit exinanire et expellere que nocivi sunt corpori. » ; f. 96v, De simplicibus medicamentis: « Volo igitur in primis de simplicibus dicere medicamentis quas greci apla vocant. Ergo quare coloquintida flegma educit et scamonia colera amara et adicet superiorem et inferiorem purgat ventrem quare ergo coloquintida caput purgat et flegma. » Fin, f. 97r : « Hec de simplicibus que potuerunt per longa tempora per experimenta a me inveniri vales. » F. 97r-97v : « Ut catarticum non vomant[21]. Apium intinguis in aceto et masticet olivas albas in sale conditas, similiter sal teneat in ore hec prohibet vomitum coriandro odoratus et pulegius de calamitis et modice in lecto requiescat. Convenit tepefaciat ventrem et extremos pedes quod max siambulare volverit multum vomitum et stomachi dolor et vertigines capitis accidit. (…) » Fin, f. 97v : « Melius tam facis si bala non subponas de sale et nitro. »
  13. 97v : Extrait de la Synopsis ad Eustathium d’Oribase, « De tempore minutionis », f. 97v : « Qualis tempus est utilis ad sanguinem minuendum. In omni die vel tempore flevothomia adhibere potest et innocente contemplatione adhibetur febrientes vero in declinatione flevothomias decedente particularem commotionem … In ipsa die facimus <antispanirti> que si altera die fiat aposferesis utilis est. »
  14. 97v-98r : Recettes (première ligne du f. 97v illisible à cause de l’humidité) : « (…) storace calamite… Item alia. Aloes LIII confiti LII crocol 5 cafora similiter musco similiter thus similiter spica : 5 cinnamomo similiter storca calamite similiter gariofilo similiter corumb lvi ambar pensante quartaparte denarii balsamum quantum sufficit. » ; « Pulver ad sanguinem stagnandum in arteria ut in quemcunque locum licidos alum. Propter aloe cocie deobocombuste tartarum de butte gipsum coccum omnia equali pondere. Item alia. Mirra mastice bolo sarcocola libanum ; Ad capitis purgationem. Inrinon, idest capitis purgatorius (…) » ; Fin f. 98r : « Hoc est sine molestia, sit et neque deterior est ».
  15. 98r – 134v : Liber Dynamidii. f. 98r : « In nomine Domini Dei Summi Ihesus Christi filii eius. Incipit liber dinamidii, id est farmaceuticon diversis auctoribus coartatum singola antidota. Benedictio ad catarticum sive antidotum benedicendum. Oratio. Deus qui mirabiliter creasti hominem et mirabilius reformasti qui de disti medcinam as reparandam sanitatem corporum humanorum da benedictionem tuam scientima de celsi super hunc antidotum ut in quorum corpora introierit sanitatem mentis et corporis accipere mereantur per dominum. (Fin de l’oraison). Tiriaca diatinon vel diagnes appellata per batissima qui facit elefantiacis precipue in aceto scillitico vel ad omnes morbos corporis vel venena distincte ricis mirifice facit (…) Trociscos idricos Recipit hec aspalti radices (…) Trociscos tiriaci Recipit hec viperas iiii aut quinque roborineas (…) » ; f. 98v : « Trociscos scillitici squilla invoolvis in argilla (…) ; Antidotum Mitridation quod accipit species centum (…) » ; f. 99r : « Confectio Cufi geratici recipit hec aspalati ii (…) ; Antidotum Ezdra habet virtutem sicut tiriaca. (…) » ; f. 99v : « Trociscos idiocri qui per mensuram intrat in eodem antidoto ; (…) Antidotum magnum quod de hebreo transtulimus in latinum ad omnem infirmitatem et ad omnes febres cotidianas tertianas quartanas et ad omnem dolorem stomachi et ad renium dolorem et ad vesice dolorem ad ilii dolorem et ad omnes interanorum dolores ut cauculum fastidium tollit (…) ; Antidotum Galieni diatrion pipereon qui (tache d’humidité, 4 lignes illisibles) ; Antidotum dialibanum qui facit pleureti eis et a catarrum ad tussim sanguinem reicientibus ad omnem vomitum (…) Antidotum ad sperandos filios Recipit hec croco magna mirra mastice crocum orientalem (…) » ; f. 100r : “Antidotum ad quartanas probatissumum quod ergo scio Recipit hec cinnamomum (…) ; Antidotum Filaxenum auctoris ad tussem diuturnissimam et ad omnia que de thorace difficile proiciunt (…) ; Antidotum Quod immortale vocatur Recipit hec (…) ; Antidotum Adrianum melidotum recipit hec (…) ; Antidotum Stefano datum ad omnem dolorem corporis maxime adiutium matricis et vesice cause recipit hec (…) ; Pulvis a cadriacos probatissima recipit hec » ; f. 100v : « Antidotum acharisto Recipit hec (…) ; Antidotum Glicea qui facit crassus recipis hec (…) ; Antidotum ad lapides de vesica frangendas (…) Antidotum unde sup. includis mese augosto in obscuro diebus vii concedas f.ia lauri (…) ; Antidotum ad somnum his qui non dormiunt quod probatissimum est et in multis est experimentatum in dono recipis hec (…) » ; f. 101r : « Antidotum Idrogagus quod dicitur diasci(tache) facit dipnoicis asmaticis (tache) spleneticis ydropicis epilepticis cardiacis et ad omnem plenitudinem stomachi et flegmaticis (…) ; Antidotum iera climax hermaica que collecta est apud eliopolim in Arabia solis scripta non litteris sed figuris constat autem speciebus lx et climas ideo appellata est (…) » ; f. 102r : « Antidotum catartico filoanthropo qui facit ad multas passiones recipit hec Euforbium Gariofili squinnarichus adarum pecroselinum macedonicus ciperum ypposelino (…) ; Antidotum sancti Pauli apti quod ipse apostolus, Sancto Spiritus edoctus exposuit mirificens faciens contra paralisin seu epilensiam (…) ; Antidotum Pentacleo probatum quinque species tunc est diatessa saronsi quattuor tantum species recipie sed virtus istius melior est (…) » ; f. 102v : « Antidotum potentissimum Mitridatis regis qui regnavit apud grecos in Egyptum Ptolomi temporibus ille usus hoc antidoto fuit (…) » ; f. 103v : « Antidotum Adrianus cuius virtus est admirabilis faciens ad omnes desperationes mortis quae dabis ad omnes causas ad fabe magnitudinis (…) ; Antidotum Hesdra habet virtutem sicut tiriaca dabis contra venena maxime tisicis (…) » ; f. 104r : « Antidotum Sotira quod dicitur salvatio recipit hec myrra d xviii croco d xv opio dxviiii anisum dxii squinatum dxvii (…) ; Antidotum Pancristum quod ad omnes egritudines necessarium est, dabis in modum fabe egyptiace cum aqua caldia epaticis epilepticis stomaticis renis dolentibus (…) » ; f. 104v : « Antidotum Paulinum qui facit ydropicis disfintericis spleneticis epaticis tussientibus colorem bonum facit humorem bonum nutrit (…) Antidotum hisotheos tespiani qui facit ad dolorem stomachi ut epaticis sive pulmonis et ad oculorum dolorem et sanguinem iactantibus (…) ; Antidotum Theodore Recipe hec balsami xv croco xxv opium xxv piper album (…) » ; f. 105r : « Antidotum colicis et iliacis recipe hec (tache) ; Antidotum egia megalica que inventa est apud romanos facit autem ad passionem mulierum matricis et ad mortales potiones (…) ; Antidotum Usia (…) ; Antidotum Pallas, facies enim vehementer ad oculorum lippitudinem et reumatismo ad capitis dolorem longum (…) » ; f. 105v : « Antidotum Theodoritum dianacardium quod vertitur in latinum dei donum faciens ad capitis querelam stomaticis epilepticis et illis qui causam habere in torace (…) ; Antidotum Theodoritum dianacardion aliter facit ad epileptico et aui mania patiuntur ad stomachi vitia spleneticis et ydropicis et ad omnia mala que in visceribus (…) » ; f. 106r : « Antidotum Theodoritus euporiston satis mirabilis recipe hec agaricum (…) ; Antidotum dianacardion facit ad epilepticos et melancolicos et que fatigationem (…) » ; f. 106v : « Antidotum anacardion recipe hec anacardi corallum Gariofili reuponticum costum xx cinnamomum spisca anisu peretrum (…) ; Antidotum dianacardion qui facit stomaticis cardiacis et qui nimium sudant et angustiantur seu cui membra debilitant recipe hec anacardi aspaltum (…) ; Antidotum diamargariton recipe hec anacardium acorum corallum costum ana (…) ; Antidotum Gera lagodion quod utebatur Ptolomeus imperator quod nobis probatum est quod facit as antiquis passiones id est maniaca et omne quod ex melancolia contingit in anno unum datum purgat omnes humores et in super persistat corpori digestionem (…) » ; f. 107r : « Antidotum Gera Galieni fortissima qui facit cefalargicis scotomaticis epilepticis colericis melancolis fleumaticis quartanaris cotidianaris tertianariis pleureticis emicranicis ydropicis pleureticis (…) ; Antidotum Gera Galieni quod usus est paulus ad paralisin recipe hec camidreum piper longum piper album agarico sticados (…) ; Antidotum Adriani qui facit ad omnes desperatas mortes quod dabis ad omnes causas ad fabe magnitudinis cum aqua calida epaticis dolentibus cum ydromelle aut cum conditu renes dolentibus sive colicis cum aqua calida super scripta sive eruginosis et febricitantibus cum aqua calida (…) » ; f. 107v : « Antidotum Gera diacoloquintidos faciens ad omnia intrinsecus maxime ad stomachum et ad pleureticos facit ad suspiriosos et hortopnoicos recipe qui vocem incisam habet et quia offocantur cum apotima ysopi aut prassi dabis lii apotima (…) ; Antidotum Gera quem dedit Rufinus[22] quem utebatur ipse sine periculo. Facit epilempticis et cefalea gravissima, per ceteris passionibus; ad emigraneum vel dipsnoicis et auriginosis, pleureticis, nefreticis, colicis, quod dicitur molam habere, spleneticis, podagricis, artetricis; istis autem mundabis sine periculo, et mulieribus que non purgant et ad eos qui tremant, ad lumbricos sive elefantia (…) » ; f. 108r : « Antidotum gera indiciam qui purgat omnia vitia corporis facit ad menamenis et melancolicis hictericis et epaticis spleneticis elefantiosis et ad cataractas oculorum et ad paralisin das infantibus (…) ; Antidotum Pancratium recipe hec aloe (…) ; Antidotum Filonium recipe hec piper album dxx ius qui amum (…) ; Antidotum Filoneum recipe hec croco (…) » ; f. 108v : « Antidotum Acharistum de experimentis Celestini ad omnia faciens admirabilis qui datur bibere ad acutas ut veteres causas qui tarde digerunt et qui non possunt accipere cibum propter debilitatem stomachi et ad multa alia que hic scripta non sunt et si non acciperis mercedes non des istum antidotum isti crede virtutem (…) ; Antidotum qui dicitur Enea musa ideo qui ex nove speciebus conficitur facit ad omnia vitia que infra torace fiunt (…) ; Antidotum trifera ad omnem dolorem et quodlibet egritudinem solvit ut ipsa hora sudat sonnum persistat et urinam et freneticis et tetanicis (…) ; Antidotum Olipium qui et drotropion dicitur facit ad cotidianas tertianas maxime ad quartanas et ad omnes accessiones et angustias sonnum facit fastidium tollit sudorem provocat. Recipe hec (…) » ; f. 109r : « Antidotum ad vitia pulmonum epatis stomaticis spleneticis cardiacis epistotonicis (…) ; Antidotum ad omnes febres cotidianas sive tertianas et ad omnes sinochis febres recipe hec (…) ; Antidotum ad diuturnas passiones et ad subitaneam angustiam, ad cordis dolorem recipe hec (…) ; Antidotum emoptoicis experimentatum est valde optimum recipe hec (…) ; Antidotum pigra optima Galieni qui facit ad eversionem stomachi et debilitatem et qui sibi anxiatur in stomacho languente ad omnes matricis causas generaliter diuretice facit ydropicis nefreticis epaticis provocat et mulieribus purgationem recipit (…) ; Antidotum pigra aliter qui facit spleneticis epaticis stomaticis cardiacis ad has supra scriptas passiones bibe cum mulsa tepida quarcanariis tercia nariis cotidianariis per die duodeci bibat mane ievino cum vino tepido (…) » ; f. 109v : « Antidotum Filoantropus, idest misericordissimus faciens per tisicis dipsnoicis cefalargicis stomaticis artiriacis limosotis disotis epaticis spleneticis et colicis ilii dolore maxime nefreticis podagricis cuaculosis recipit hec (…) ; Antidotum qui et diatessaron que dictabit Cosmas et Damianus et Ypocras perfecit et confirmabit est genus gutte qui tollit oculum est que tollit brachium est que tollit linguam ut mentem et loqui non potest (…) ; Antidotum climas ad stomachum frigidum et cibo bene non digerentes multum a nobis probatum est qui dicitur Climas magnum est multis rebus non solum a frigidore sed inflatione stomachi et in digestiones et mulieris menstrua diducit (…) ; Antidotum Egia sive maurentium ad omnes dolores stomachi et vertigine et faucium tumoris cuius laudatio scribere superfluum est ; recipit hec (…) ; Antidotum Egia satis laudabilis recipit hec (…) » ; f. 110r : « Antidotum crocca qui facit ad stomachum dolente et ad veretrum qui non dum erigunt veretrum et sic defundunt sperma et ad eos qui per sonnum mingent et menstrua mulieris provocant (…) ; Antidotum Diamaschis facit dissintericis ciliacis lientericis tenesmosis et ad omnem solutionem ventris iste enim non solum solutio ventris et natura recipit hec (…) ; Antidotum Stefaniten ad colum mirifice facit. Mirificum valde cui melior aliud non est Ad pleureticos ad lateris dorlorem (…) ; Antidotum pollithaumasto qui facit ad quartanas ad capitis dolorem asinaticis epilepticis ad manta et ad eos qui insonnietate patiuntur et a periculis oculorum ad reuma ad anelitu stomaticis ad tussem vetere peripumonicis pleureticis et siccat omnem humorem qui iacet in pulmonem (…) » ; f. 110v : « Confectio ydromagmaticis recipit hec aspalatri radix calamo aromatico costum xilobalsamum (…) ; Antidotum ad iecur quod fecerunt archiatrix de castris que dixerunt ut invenissent Maximinus imperator conficetur hoc modo Eupatorium (…) ; Antidotum Polichristus a Marcello accepitur melius operatur quam illa que ex multis migmadibus conficitur (…) ; Antidotum ad ptisicos incomparabile qui multi per eum sanati sunr recipit hec (…) ; Antidotum Galieni leve pleureticis dandum in initio infirmitatis qui conficitur sic carpobalsamo (…) ; Antidotum ad demoniosos ad epilepticisi et a caducos ad cardiacos et ad cordis pulsum et nervorum contractio ut cui manus et pedes contrahunt et tremores patiuntur (…) » ; f. 111r : « Antidotum ad omnes demoniacos ut umbras seu epilepticos ut lunaticos utique ex pavescunt et tremiscunt recipit hec (…) ; Antidotum colicis et ibacis negreticis cauculosis ab una potione dolor cessat ad quartanas febres acceptam ante hora accessionis in modum avellane cum aqua calida ante unam ut duas horas accessionis ad super scriptas passiones dabis cum vino vetus recipit hec (…) ; Antidotum ad ventres stringendum de quamcunque distemperantia facte ciliacis disintericis et ad omnem solutionem recipit hec (…) ; Antidotum diacodion faciens artriticis et id favees dissesperatas ad sanguiem expuentes ad tussem et ad omnia oris curas codias (…) ; Antidotum David regis ad omnem corporum infirmitatem demoniacis epilepticis caducis et qui strident dentibus iliosis nefreticis ad podagricos valde expertum seringium exsiccat facit ad cardiacos ut emoptoicos et pleureticis peripleumonicis ad dolorem spatularum ut arteriarum recipit hec (…) ; Trociscos ad quartanas recipit hec (…) ; Trociscos ad tussem iste enim est fortis simus et multum utilis ad hanc rem et tenuem reumam de quo multum scio (…) » ; f. 111v : « Trocisco moris magno bono ad dissenteria et nefreticis cauculosis et quod dolore per ventrem habet sanat de uno trocisco recipit hec (…) ; Trocisco Panchristum qui facit ad omnes infirmitates in febribus et qui vigilia patiuntur facit ad cardiacos nefreticos mutuo prestat beneficium (…) Trociscos ad omnes infirmitates et ad angustia ut febre cotidiana tertiana et quartana curat stomachum et ad pectoris vitia et ad alias multas infirmitates probatum est recipit hec (…) ; Trociscos probatissimos ad dissinteria recipit hec (…) ; Trociscos ad dissinteria Apii semen (…) ; Trociscos colicis cauculosis et stomaticis recipit hec (…) ; Trociscos dissintericis et ciliacis recipit hec (…) » ; f. 112r : « Trociscos ad epilepticos experimentatos recipit hec (…) ; Trociscos ad renum dolorem et ad difficultatem urine et ubi acceptum fuerit (…) ; Trociscos ciliacis recipit hec (…) ; Trociscos diamaton recipit hec (…) ; Trociscos philippi aliter recipit hec (…) ; Trociscos ad humorem capitis siccandam reicpit hec (…) ; Trociscos idrocoi recipit hec (…) ; Trociscos tiriaci recipit viperas iiii aut quinque roborineas (…) » ; f. 112v : « Trociscos scillitici scilla involuis in argilla et mittis in fornace ardente balnei et dimittis per totam noctem alia die interiora eius tollis (…) ; Trociscos ad morbum vincendum et luem depellent quod utebatur epiphania illustris femina mater alexandri patricii recipit hec (…) ; Trociscos diabatos terminosis id est disintericis †desusu primus scrivonum† recipit hec (…) ; Trociscos melancorus opimatus qui faciunt disintericis aut illi que (…) » ; f. 113r : « Trociscos disintericis et emoptoicis et ad fluxus sanguinis mulierum recipit he ypoquistidos cilo gessamia gallia asiana agacia cirra ana dviii (…) » ; « Trociscos secretos nulli tradidit magistrum nisi soli quem diligebat facit ad omnis reumaticos in una potione liberat emoptoicis et ad reuma detes ad tussem de una dosis liberat (…) » ; « Trociscos ad paralisin experimentatus recipit castore li sisagria (…) » ; «  Trociscos ad nausiam stomachi et reuma recipit hec dactilos nummo sel anissum liii (…) » ; « Trociscos ad nauseam constringendam anissum (…) » ; « Trociscos ad limpindandas voces crocum (…) » ; «  Trociscos secundum andronios scribonium facit carbunculis serpita idest cingulum aut erisipila aut igne acrum (…) ». F. 113v : « Trociscos bificon qui dicitur mirabile facit ad longin quam tussem ad reumatismum arterie ad paralisin ad tremulosos ad ydropicos sciaticis spina gravantibus media dolentibus perfecte curasset (…) » ; « Trociscos ad anelitum aut ortomnia qui sunt ad probationem diffamati, recipit hec (…) » ; «  Trociscos crocodes qui facit ad febres et ad dolores disintericis nefreticis etcolicis sto,aticis et qui cibum non continent confirmat stomachum et adgustiam facit recipit hec (…) » ; « Trociscos (illisible)nos anodinos qui facit disintericis ciliacis et ad omnes fluxum veneri et ad eos qui sanguis adsellant recipit hec (…) » ; « Troiscos musa recipit hec murra crocu magna calcantu crocum ana (…) » ; « Trociscos dia corallium facit ad eos qui sanguinem iactant recipit hec (…) » ; « Trociscos experimentos non curant nisi prius merces accipiatur recipit hec (…) » ; «  Trociscos ad humorem capitis siccandum recipit hec (…) ». F. 114r : « Trociscos ad lumbri(illisbile) lupini farina cornu (illisible) abinthii sucus scamonia sinape cariote semen gittu ana (…) » ; « Trociscos ad menstrua deducenda recipit hec (…) » ; « Trociscos ad emigranicis recipit hec (…) » ; « Trociscus Philippi de maxime medici ad hictericis et disintericis et ciliacis recipit hec (…) » ; « Trociscos ad omnes passiones et ad eos qui vigilias patiuntur sine gravedine et reuma stringit et humorem desiccat fauces mirabiliter curat cordis et coli dolorem disciatat facit disintericis et ad avorsum gravis doloris (…) » ; « Trociscos diaspermaton qui facit pleureticis tisicis et disintercis recipit hec (…) » ; « Catapucias ad tussem probatas et addis sintericos domini Iohanni Calabrum recipit hec (…) » ; « Catapucias Alexandri facit podagricis et artetricis recipit hec (…) ». F. 114v : « Catapucias dissintericis recipit hec (…) » ; « Catapucias ad disintericos probatissimas recipit hec (…) » ; « Catapucias que omnes humores eteres purgant sine angustia sicut iera lagodici recipit hec (…) » ; « Cataputias acendino catartica qui facit cardiareis et ad omnes humores das recipit hec (…) » ; « Cataputias ad pulmones et ad anelitum absenthium da aristologia apertano di (…) » ; à suivre, autre recette illisible à cause de l’humidité ; « Cataputias axiporium recipit hec (…) » ; « Cataputiae titimalis de scamonia quia purgat pariter splenis et stomachum ydropici optima est recipit hec (…) » ; « Cataputias qualiter ad ventrem fiant temperandum oleu quam tibi visus fuerit et succum de cauli in simul teris cum aleo bene trito et eam miscis scamonia in mortario (…) » ; « Cataputias vetica idest ad tussiculam diatesseron de iiii species recipit hec (…) » ; « Cataputias podagricis recipit hec (…) ». F. 115r : « Cataputias podagricis expertas theoxperi melancolicis hocmodo dabis ovuum sorbilem tolles de ipso omnem alborem et in ipso vitello pones quantum volueris (…) » ; « Cataputias podagricis hermodactilo (…) » ; « Cataputias podagricis recipit hec cocognidio (…) » ; « Cataputias qui multul ventrem solvunt aloe ammoniacu cum lacte titimali solvis. » ; « Cataputias spleneticis recipit hec : crocum, costum, reuana (…) » ; « Cataputias Galieni recipit hec coloquinti das interiones (…) » ; « Cataputias purganda arterias qui ex reumatismum sordidant et tussientem sanat recipit hec (…) » ; « Cataputias adsiti idest ad omnem pulmonem urtia recipit hec (…) » ; « Cataputias ad tussem probatas recipit hec (…) » ; « Cataputias ad omnes humores deponendum recipit hec (…) ». F. 115v : « Pillule ad tussem et ad tisicis aut qui sanguinem vomunt aut sputant recipit hec (…) » ; « Pillule ad tussem et ad pectus infrigdatum mirabiles recipit hec (…) » ; « Pillule qui recipiunt aloe epatite diagridium (…) » ; « Pillule communes qui facit ad toracem et flegmonem et ad omnem reumatismum faciunt adeparem et ad splenis et sine molestia deponunt recipit hec (…) » ; « Multi indocti meidci mox ab initio trociscos ut antidotos laudant ad disintericos et presumunt dare de opio et iusquiamo confecta aut de nigro papavere in mandragora propter quod anodini esse videtur et somnum faciunt. Ipsi ergo medici seducuntur dum vident infimantes acceptatione et tota nocte dormire enarcoticis medicationibus contineri ventrem ; cum vero accesserit dies infructuosis inenitur labor in uno congati humores sine intermissione depo(bord rogné, manquent 2 mots)pite destructis virtutis ventrem faciunt deteriorem fastidium maius accidit, unde non frequenter dandi sunt nisi forte necessitas exigatur per simplicia ergo medicamenta in sequenti sunt danda quare necesse est compassionem tradere que a nobis frequenter oblata sunt. Ad ventrem constringendum dande sunt potiones iste. Nardus indicus igitur nutrit ventrem, constringit eum murrabona ad fabe magnitudinem data in cataputia ventrem constringit semen lapatu silvestri cum aqua tritum et datum coclearia vero cum dragagantu potui dabis et tragagantu cum gumen et rosmarinum dabis. Galla asiana et sidia et poligonia et rubi radice et quinque f.ia radices apozima dabis. Coquantur autem donec ad tertiam partem revertantur, ladanus cum vino anstero potum similiter et acacia cirra et ypoquistidos et licium indicum et gessamia et gessasteros et lepnia fragis et balaustia trita. Est autem eorum aliqua caco stomacho terra propter quod cum consideratione danda sunt stomacho forti, et neque febrienti neque dolorem patienti aut inbecillitatem stomachi habenti danda sunt. Cataputias qui vocatur dianquine qui facit cardiacis cefalargicis sie stomaticis epilempticis elefantiosis leprosis atque ydropicis histericis nam et podagra et qui febres patiuntur ; sivis eum dare per abstinentiam dabis cataputie xv si vero uper cibum vii infan(f. 116r)tibus autem dabis iii recipit hec (…) » ; « Cataputias ad tussem probatas recipit hec, murra crocum storace galbanum oraganti di (…) » ; « Cataputias ad tussem et ad pectoris dolorem et ad omne vitium pulmonis recipit hec (…) » ; «  Pillule magne ad ventris utilitatem recipit hec (…) » ; « Pillule magne aspectus recipit hec aloe (…) » ; « Pillule super cibum ut ad omnes infirmitates qui cibum non digerunt recipit hec (…) » ; « Pillule qui faciunt ad tisicis et ad eos qui de pulmone tussiunt que date sunt a david medico que recipiunt hec (…) » ; « Pillule preciose experi,entate ad omnes vitium pectoris asmaticis pleureticis tussientibus, febricitantibus. Fastidium tollit somnum prestat raucedinem faucis clarificat ad vitium pulmonis optime facit, recipit hec (…) » ; « Electuarium diacalamitis qui facit ad frigdorem stomachi et flegma incidit et pectoris vitia purgat recipit hec (…) » ; « Electuarium diodecamiron quod probatum est ad vitia pulmonum epaticis stomaticis spleneticis cardiacis epistotonicis in perstotonicis pleureticis tisicis enipnicis facit et ad vomitum fastidium facit et ad ventris dolorem ad vitia quod in diafragma sunt et ipocondriarumdolorem et ad omnia super scripta vitia bibe cum vino tepido sero quando vadis dormitum mane comedat aurora. Recipit hec (…) ». F. 116v : « Electuarium diaprassium dipnosici tisicis peripleumonicis ad duritiam stomachi ut pleureticis et omnia malfctionumque in per cordia est emendat inflationem tollitur tussem sedat flegma molllit solvit autem omnem duritiam flegmonis epar sanat splenis duritiam tollit ventrem movet recipit hec (…) » ; « Electuarium ad susiriosis que dipsnia vocant facit ad pleureticos et catarrum ad tussem ad omnia mu- pulmonum ad arteriacos quivis respirant et qui vocem raucam habent et qui de frigdore tussiunt ut stomachum aut epar ut splenis infrigdatum fuerit sanat et qui nimium tussunt et flegmata de torace solit et (tache) apostemasticis ad sitis ad tipu- quartanum ad tertianum ut cotidianum si eum frequenter usus fuerit sanat, recipit hec (…) » ; « Electuarium ad omnia faciens admirabilis a capitis dolorem ad pectus expurgandum ad stomachi dolorem a colum suspiriosis ad frigorem pectoris ad puncta ad bifintericos ad torquim- intestinorum ut pleureticis tisicis tussem tollit moptoicos sanat quartana frigora tollit sive tertian ut cotidiana ad ilii dolorem ad petram que in renibus est omni iniuria que in stomach est emendat. Recipit hec (…) » ; « Electuarium epirium ad omnes febres et ad omnes infirmitates hominium et ad mulieres quidem arteria patiuntur ad ilii dolorem audaciter dabis et multas alias passiones recipit hec (…) ». F. 117r : « Electuarium ad omnes febres recipit hec (…) » ; « Electuarium catarticus recipit hec (…) » ; « Electuarium qui facit ad tisicos ad tussem ad dispnoicos peripleumonicos pleureticis sententicis et febres habentibus recipit hec (…) » ; « Electuarium qui dicitur ut faciat ad omnem tussem experimentatum est recipit hec (…) » ; « Electuarium probatissimum pectus et pulmones curat apostema tusse tisicis utile est recipit hec (…) » ; «  Electuarium ad apostema probatum recipit hec (…) » ; « Electuarium sive antidotum podagricis dabit cocti facit et alias multas podagricis ter inmense dabitur in decem diebus, quandiu pauset et facit de adolescentia usque ad senectutem utere recipit hec (…) » ; « Electuarium ad fastidium et ad eos qui nec cibum nec potum iuvantur et ad stomachi ructus qui amaros patiuntur cimino barbati (…) » ; « Electuarium ydrogago venenanto medico diagridio tremisse uno eusmbium siliqua iiii (…) » ; « Electuarium ad voce racua dactilos numero l amilo (…) ». F. 117v : “Electuarium ad tussem ut adeos qui sanguinem iactant ut qui de pulmone vexantur recipit autem hec (…) » ; « Electuarium ad sanguinem reicientibus ut tisicis impiicis et qui scabia intus in torace habent et puspurgat et sanat axungia etere sine sale (…) » ; « Electuarium facit ademoptoicos tisicis recipit hec (…) » ; « E(xperi)m(en)t(u)m micanicum et vomitum provocat et ventrem purgat et pecus mortium de ventre producit. Confectio eius hec est (…) » ; « Electuarium facit ad emoptoisicis impucis ut quibus pulum ascensus nascitur ad recentes ructiones dissintericis ad esice dolorem ut matricis ad febre cotidiana ad fastidium et ad omne venenum cassia (…) » ; « Electuarium ad flegma et ulnus quod intus habent amigdalas amaras assa nucleos assa (…) » ; « Electuarium citonitem ad usum manducare propter tussem et flegma pro cenam accipit coct. III ad calefaciendum stomachum ievinus acciapt recipit hec (…) » ; « Electuarium tussientibus et ad suspiriosos recipit hec (…) ». F. 118r : « Potiones ut qntidoti quorum experimentim habemus ad epatis ut usas scriptis tradimus epatice (effacé : m ?)atanasia vocatur. Datur enim et ad nefreticos et histericos facit movit etiam et sudores cynamomum li spinacardi li cassia li smirnis li (…) » ; « Item trociscos epaticis faciens etiam tericis anisso apiisemene asarum amigdalas amaras et purgatas absetnio znz liiii cum aqua facis trociscos dragmeos et dabis cum aqua bibere. » ; Item ad flegmonem epaticis cammila cum vino et mel data confestim omnem flegmone sanat. » ; « Antidotum ad magnas flecmonas et infraxis epatis et scyrodis passionis experimentatum est : piper spinacardi (…) » ; « Item pulver ad fraxin epatis probatus que pius dedit costum liiii eupatorium liii piper (…) » ; « Item alia costum fenum grecum piper leporis femus omnia equis ponderibus tundis cernis et dabis coctum in qui sine febre sunt cum ino febrientibus cum calida aqua et iaceat in latere dextro et manu dextra sub capite posita extensa hora media. » ; « Item alia diabacanum (…) ». F. 118v : « Item qui purgant epatis polipodium herba mercurialis commixta cum lacte da cum oximelle camillea cum absenthio et idromelle potum brassice sucus data ministras cum mulsa potus ciclamini radix lupinorum apozima oluem melnitrus iactus siserus galli vetustis iusseris ius adiuvant. Hec diuturnas flegmonas que fiunt infima epatisque purgant certe partes nardus certis potus ammoni apozim facinatus a corum radix agaricus cum vino et mel potum (…) » ; « Experimentum galviane largitum a Cesari Adriani quod trisemarciturei dum senex moreretur de hoc Cesarem heredem instituit dicens : Adiurote Cesar Adriane per celum et terram absconde virtutem eius facit enim primis ad capitis dolorem et ad frontem et emigranea emplaustrum ex inde imporas. Item ad humores oculorum fronti super positum revocat humores. Item ad auribus, et omnem catarrum (ligne tachée) cum nardo auribus infuso tollit dolorem (…) ». F. 119r : « Experimentum apuelicum qui facit a omnes causas et ad omnia vulnera antiqua sive recentia ad pleumones ad nervia pereisa ad musculos et ad omnes plagas que a ferro inciduntur sive vitro cannasa gutas seducendas infixas corporis ut ad morsum et ad puctus anima venenorum terrena et ena trahendam forisque in alto sunt occultas facit etiam apostemticis ad canerum a dignem sagrum ad cervices dolores nimium ad scorsas rupendas et per modico foramine omnia trahit et sanat ut cicatrix non pareat (…) (note à marge avec ajoute d’ingrédients pour la préparation médicale) » ; « Experimentum nigrum ad epar et ad splene (f. 119v) et pleureticis ad sciaticiis et ad ydropicis et ad omnem artici dolorem et ad omnes frigidas causas et ad podagra iuvat. Recipit hec (…) » ; « Experimentum diaqilon ad omnes tumores et duritias tollendas (…) » ; « Experimentum diacrosium quo latini aureum dicitur quare ad omnes apostemas super positum spargit fractura ossa sanat (…) » ; Experimentum dio Galbanum recipit hec dracontee radicem (…) » ; « Experimentum micanum qui facit ad cancrum hoc experimentum validam virtutem habet et magnum auxilium prestat ; recipit hec (…) ». F. 120r : « Experimentum ad ventrem solvendum recipit hec (…) » ; « Experimentum aliter ad ventris utilitatem recipit hec (…) » ; « Experimentum diamdon confectio eius talis est : spuma argenti lib 1 (…) » ; « Experimentum ad digitorum offensuram idest quibus ungulas excutiuntur recipit hec (…) » ; « Experimentum ad ungues conficitur sic tibapiru diii gutta ammoniaci diiii (…) » ; « Experimentum quod ponitur post quam ungulas levantur ut alia nova ex ea conficitur sic : resina terebentina butirum nitrum (…) » ; « Experimentum ad scrofas optium conficitur sic resina terebentina afronitru meciamn cera (…) » ; «  Experimentum ad ydropicos magnum : libanum lib. 11 afronitri cibari lib. 1 (…) » ; « Experimetnum ad nodos podagricos solvendos recipit hec (…) ». F. 120v : « Experimentum poagrici rosa pulver (…) » ; « Experimentum axera recipit hec galbanum (…) » ; «  Experimentum ad podagram quod inductum linteo grosso et appositum in continenti dolorem tollis et facit pustella quia humorem ad se trait facit autemm et ad pruritum. Quando vero levaberis de afro nitro defricas (…) » ; « Experimentum ad crofas oleo optimo resine cera lib. 4 (…) » ; « Experimentum ad splene sisimbrium et absentium tunsum ut tritum ex molle misso et farina ordeacia simul macera et tere experimentum modo impone super splene. » ; « experimentum ad impetum oculorum ad fervorem et frigdorem adipe taurino adipe porcino virgini resina frixa limpida (…) » ; « Experimentum ad strumas (…) » ; « Experimentum diacanteredis ad sciada das habens virtutem calasticam faciens ad omnes veteres passiones idest catitaridas in aceto mortua lxxxii auripigmento (…) » ; « Experimentum sive unguentum trito farinarico ad plaga probatum est (…) ». f. 121r : « Experimentum ceronico recipit hec (…) » ; « Experimentum f.igo diapon potenti qui facit ad ignem acrum et impetiinis et ferbunculus et usturas et scabias meati (…) » ; « Experimentum summa filaca facit ad cani rabidi morsum (…) ». F. 121v : « Experimentum alvuum pacti antioci couti oportet cum in mammis mulierum aliove ce loco duritia fuerint que ad omne medicamentorum exasperator quod genus duritie greci cacoetes appellant idest cancrum. Facit autem et ad combusta et ad vetera ulcera Omnia que non facile cicatricem dicunt. (…) » ; « Experimentum rubum quod venatores utuntur facit eadem de morsu et ad omniu quadrupedum ad offensum et cecera vulnera mediocria. Spuma argenti lib. 15 (…) » ; « Experimentum dialon siringus primum aut ulceribus veteribus et malignis salifassum lib. Iiii cerusa oleo etere aqua marina ana lib. Iii (…) » ; « Experimentum afroditin qui facit ad omnem procussura ipsa expurgat facit ad omnem putredra et ad parotidas et paragorizat et ad omnes duritias (…) ». F. 122r : « Experimentum egyptia cicatrice cogens duritia solvens et tumoris cohibens spuma argenti (…) » ; « Experimentum sisis appellas clora epigonum cuius confectio hec est : (…) » ; « Experimentum clora que appellata est dia samsucu : samsucum iuride et isose d viii et ana gallidis erba quiae (…) ». F. 122v : « Experimentum diaiteon miscos calcitros atra mentum sutericium iii cerussa galla malipuni cortice (…) » ; « Experimentum usia qui facit ad omnem duritiam et ad vulnera et scrofa et ad omnem tumorem et ad neutro totus litargirum (…) » ; « Experimentum sicesios facit enim ei qui ex epar aut splene aut stomacho ut alio loco tumore habuerit et ydro(tache, on ne lit pas une ligne) omnia vulnera quicum(tache) (…) » ; « Experimentum trasie cirurgia iuniano traditur et appellatur nigrum, facit ad omnia vulnera recentia proprie autem ad musculorum nervorum puncuts contusiones luxum tumorem enim maiorem fieri non patitur (…) » ; « Experimentum lipera que facit asinter triginis et affissura ani quas ragadas dicunt eadem ad eiusdem partes ex ulcerationem et itia diutina bene facit (…) ». F. 123r : « Experimentum misus vulnera cironia resina ammoniacum in ana (…) » ; « Experimentum refrigeratorium ceracum oleo solvis et plumbi puler tritum cerussa in mortariio trito cum illo pulbere plumbi commiscis et supra mittis cerotum et teris mixtura fortiter et recente aspergit supra. » ; « Experimentum diacantaridas quitinus ex ulceratius medicamentorum abeta est mentio ponemus costiginate tollentur ut alique littere in corpore facta indignis enim hec calamitas extra unvierso accidit ut dispenatores abieni calvis inaufragio in ergastulo deprehenso que tristo a multas delusum (…) » ; « Experimentum podaricon qui facit ad omnia vitia que in stomacho fuerit nata (…) » ; « Epithima poliarcion ad stomachum et pleureticis peripleumonicis tisicis recipit hec (…) » ; « Epithima poliartion ut supra ceralib . 15 terebentina (…) » ; « Epithema delibros diversos ad stomachum confortandum et dolorem epatis et ad omnes dolores ypocondriarum recipit hec (…) ». F. 123v : « Epithima panchristi qui facit ad (tache , quelques mots sont illisibles) febres quartanas seu cotidianas (…) » ; « Epithima dianileos febres incide ista epithima et omnes calores de alto producit ardura stomachi compescit nausiam repriit in flationel et tensural stomachi tollit (…) » ; « Epithima ypocondriacis qui facit ad ydropicos et spleneticos recipit hec (…) » ; « Epithima diameleon facit enim ad omnes febres veteres cum frigores et ad omnes tipus (…) » ; « Epithima diastericon facit enim ad omnes duritias stomachi sive ad splenes ut ad renes dolores recipit hec (…) » ; « « Episthima ad colorem probatam feniculi semen (…) » ; « Epithima ambeosiacam ad febrem recipit hec (…) » ; « Epithima marcorii medici ad febrem (…) » ; « Epithima proprium adiutorium est (F. 124r ) disintericis (tache; illisible) » ; « Epithima ad ventris utilitatem recipit hec (…) » ; « Epithima diaspermaton ad stomachis causas multas (…) » ; « Epithima diapiganum ad pleureticos ammoniacum (…) » ; « Epithima diamelilotum facit ad dolorem stomahi et ad confortandum ad epaticos et spleneticos conficitur sic : (…) » ; « Epithima diacapareos facit spleeticis cortices deccapparis de radice (…) » ; « « Epithima stomaticis omnem querelam sedat recipit hec (…) » ; « Epithima alia stomaticon mastice ii aloe (…) » ; « Epithia canica qui colera habet in stomachum ut vomat eas inducis in lieteolo et in stomach ponis ut constringat de post pois ut sanguinem mulieri veniat super pectinem ponis ut restringat recipit hec (…) » ; « Epithima abortionibus faciendis eo utero scuditur valens usque ad finem (f. 124v) quare in mens es hoc ex autore est. Recipe hec: cerussa d(imidium) x, Elaterion d(imidium) v, artemisia d(imidium) v, ciclaminum d(imidium) v, coloquintidos d(imidium) x, nitro d(imidium) ii, opopanace d(imidium) i, cucumeri agresti radice, lupini amari d(imidium) vi, celedonia erva d(imidium) vi, violas d(imidium) vi, ciprini olei quantum ad eo gerendas sufficit species. » ; « Epithima diaspermaton disintericis, ydropicis et nefreticis recipit hec (…) » ; « Epithima diamelilotum diagypteos magna recipit hec (…) » ; « Epithima catarticum ex alio codice quod ponis adumbilicum et renes et facit quod diu ibi fuerit et sis ut pansis tollit pannus ex tergis et pausa recipit hec (…) » ; « Cataplasma dissintericis probatissima olibanum (…) ». F. 125r : « Epithima dilaeuron que (tache) qui facit colicis et ad inflatioes laterum et stomachi et spleneticis et ydropicis siccunt ut papulas in ventrem faciat per quas omnis humor e mani cuius compositio hec est (…) » ; « Epithima diatu cureos id est illius tunsus facis enim ydropicis spleneticis et nescia dicis secundum omnium aventorum opinionem est hoc medicamen recipit hec (…) » ; Epithima ciminum ciminum crisicola stercus columbinum ana (…) » ; « Cataplasma ydropicis quam usus est asclepius archiatra recipit hec (…) » ; « Cataplasma ad vomitum stringendum et ad ventris solutionem si cum febre enasces rosas siccas, sambucos, ciminum, apii semen (…) » ; « Cataplasma ad oculos intumescentes optimi ?s expertum castoreum diii meconium (…) ». F. 125v : « Cataplasma adsinnances unges bene sartagine de axungia mixte stercus anserinus et tepe factum ac resolutum linteo impone aliquotiens in die quinto sepius mittaveris tanto eim proderit. » ; « Malagma copton qui priani medici ad eparis et splenis duritiam (…) » ; « Malagma ad opisti totonum et tetanum id est cui cervix reflexa est aut posteriorem partem aut rigidam conspicitur contensionem musculorul et maxillarum facit et ad quinicos pasomn cum intralibet ad omnem tensionem et contractionem nerorum et dolores omnes partes quamvis vetere (…) » ; « Malagma ad precordiorum dolorum tensionem ventris stomachi duritiam diuturnam (…) » ; «Malagma ad contusionem lateris, idest facit et ad suspecta vomica sine hi saut iam factas preterea et adiocineris per cordiorum duritie ut dolorem bene convenit proderit et omni loco dolenti impositum (…) » ; « Malagma ad podagram et ad omnem dolorem et tensionem nervorum scrivonii ammoniaci gutte lib. 1(…) ». F. 126r : « Malagma diatileos dpm facit podagricis neuro triticis et articulorum dolorem. (…) » ; «  Malagma speciosi dpm qui facit ad omnia (…) » ; « Unguentum viridem ad omnem guttam corporis frigida sive calida recipit hec (…) » ; « Unguentum martiaton melior est quam aliud martiaton recipit hec (…) » ; «  Unguentum ad omnes dolores solvendum recipit hec (…) » ; « Unguentum diacipsum recipit hec (…) ». F. 126v : « Unguentum ad nescia probatum ad omnes dolores recipit hec (…) » ; «  Unguentum Eugenii Salvatoris ad nesciaticos ad artriticos ad nervos contractos et ad omnes dolores qui se ex hoc unguit. Et ego ex hoc sanavi et alios sanos vidi. Recipit hec (…) » ; « Unguentum ad paraliticos et ad omes nervorum causam sive contractionem seu stuporem et ad dolorem recipit hec (…) » ; « Unguentum ad paralisin recipit hec (…) » ; « Unguentum ad paraliticos recipit hec (…) ». F. 127r : « Unguentum podagris artriticis sciaticis et a dolores ad omnes recipit hec (…) » ; « Unguentum virdiscum ad omnes plagas emundandas et ad capitis dolorem qui calorem habet recipit hec (…) » ; « Unguentum calasticum dialtea faciendum evisci radicem lib. V lini semen emina i (…) » ; « Unguentum ad plagas sanare et purgare nimis recipit hec (…) » ; « Unguentum titimalino ad ventrem laxandum recipit hec (…) » ; « Unguentum ad epaticis recipit hec (…) » ; « Unguentum mire magnitudinis hoc unguentum non conficitur nisi in regalibus domibus. Laudato illius non oportet scribere quia a nobis et a nostris multum probatum est. Sed tantum dicamus de confessione eius. Galbanum (…) ». F. 127v : « Unguentum ad omnes contractiones nervorum et ad eos qui ambulare non possunt confectio eius hec est (…) » ; « Unguentum calasticum dialtea utile valde qui faci ad stomachi et ventre dolore maxime nefreticis et ubicunque fuerit dolor contra focum ut ad solem calidissimum unge et fricare debet diutius tamen si docor in locadiu pulsa ambe simul ungens non debet ut febres non generent qui calidissimam habet virtutem. Recipit hec (…) » ; « Unguentum calasicum diacisseos faciens nefreticis et a renibus dolore. Si unctus fuerit solvit dolorem et duritias et frigdores recipit hec (…) ». F. 128r : « Unguentum acopium ad omnes dolores ad cinoticos quamvis longo tempore sanat paraliticos membra seniorum ut trementia confirmat tibiarum dolore vitia omnia dissolvi et nervorum tollit dolorem recipit hec (…) » ; « Unguentum ad omnes corporis dolores sive renibus ut sciatibus sive lumborum sive coxarum que dolore prius concrescet ambulare non possunt : oleo vetere (…) » ; « Unguentum ad podagricos quod ponitur in impetum quod utebatur filomonis spolitinus ad necessitatem cesaris idest crinion radix seu caprinum semper vivia sucum oleo roseo equali mensura li targinum :i conficis et uteris. » ; « Unguentum diasimitium recipit hec (…) » ; « Unguentum artriticis (…) » ; «  Unguentum sciaticis : adipe serpenti ungui ui dolor fuerit et sic ipsum adipe usque inter digitos pedum in terra u et in radice arbore pirum mitas expertum est. » ; « Unguentum ad podagram (…) » ; « Unguentum ad podagricos (…) ». F. 128 : « Unguentum artriticis recipit hec (…) » ; « Unguentum podagricis quod usus est Alexander paticius ut hoc discerit multo ei constitit recipit hec (…) » ; « Unguentum sincro i est calasticum molo medicinale recipit hec (…) ; « Unguentum epiphanie int si ad omnem dolorem mirabilem recipit hec (…) » ; « Unguentum piximae (tones) quod dedit Ptolomeos rex causa podagre in accessiones recipit hec (…) » ; « Acopum magnum experimentatum frequenter ad paralisi siqui cum solutione est ut confortitur et ad estatum pristinum loca revocet per unguis autem loca patientes mane et sero et de lana involvis et munis diligenter sane vero et de confectione nichil mittas cuius confectio hec est (…) ». F. 129r : « Unguentum acopum Ypocratis et Galieni probatissimum ad paralisin et ad omnes debilitates nervorum et ad omnia loca siderata sic paralisin in de solutum ut nichil membroru suorum habere potuisset officio usum istum acopum sic ad pristinam sanitatem reum si sunt sine claudicatione et paralisis et sciaticis et psialgicis valde probatum est. Loca siderata perungui ad prunas aut ad solem aut in lavacro. Recipit hec (…) » ; « Unguentum marcianum recipit hec (…) » ; « Unguentum ad petiginrm (…) » ; « Unguentum ad maculas de carne tollendas recipit hec (…) » ; « Unguentum calasticum recipit cera lib. 1 (…) ». F. 129v : « Unguentum rusiemotati condias condeo smirna sulfur et cinicon (…) » ; «  Emplaustrum ad libidinem excitandam etiam si super digito sinistro pede posuerit cera (…) » ; « Unguentum ad capitis dolorem et ad omnem dolorem corporis ut qualibet egritudine recipit hec (…) » ; « Unguentum optimum et probatum duorum philosophorum idest Platonis et Aristotelis experimentatum Aboline et Ascolapius in multis infirmitatibus hoc unguento salvatis podagricis doloris impeditum tollit. Hoc potentis si etiam assidue hoc usus fuerit, licet alii medici hanc infirmitatem dicant insanabile ad pristinam sanitatem pervenire potest. Sanat vulnera que in manibus aut in pedibus fieri solent. Paralisis omnes sanat etiam qui contracte sunt per unctis ad solem aut a prunas. Facit ad spatularum dolorem et ad omnem quocunque ordine acciderit sive ex frigdore sive ex sanguine ut aliis humoribus in quocunque loco fuerit neros contractos relaxat. Titanos et retrotensia sanat ; corroborat omnes nervos, nec hominem (f. 130r) tremulare facit neque caput neque manus non tremant. Confortat senes in vita sua epar et splena et stomachus punctus sanat, febre cotidiana et quartana medetur. Renum dolorem tollit et ad migraneam cuius confectio hec est (…) » ; « Olei nardini confectio eius hec est (…) » ; « Item in secunda coctio aristologia trita (…) » ; « Item in tertia coctio mittit cassamum (…) » ; « Item alio nardo qui recipit hec (…) ». F. 130v : « Oleo nardini aliter recipit hec (…) » ; « Oleo nardini recipit hec (…) » ; « Item ins ecunda coctio recipit hec (…) » ; « Item in tertia coctione (…) » ; «  Olei confectionis ad capitis dolorem sive ex febre ut ex ardore solis sive ex frigore ut ex quacunque vitio fuerit recipit hec (…) » ; « Olei ciprini confectio (…) » ; « Oleum experimentissimum ad omnes dolores capitis emigraneum seu ex febre ut ardore solis ut ex quocunque vitio recipit hec (…) » ; « Oleo laurino irtutem habet caledactionem malactica anastomatica copolitice iuvat enim nervorum passiones omnes et nefreticas et aurium dolores et ad hictericos qui et cefalargicos confectio autem sic (…) » ; « Oleo violatio colligit viole galdene purgate (…) ». F. 131r : « Oleo roseo confectio eius talis est (…) » ; « Oleo samsuccino : herpillum (…) » ; « Oleo piblino conficitur autem tempore verno quam maxime in radea qui multam resuam habet tolle ipsos quilios contundis modicum et ex mittis (…) » ; « Oleo mirtui (…) » ; « Oleo rutaceus sic facis (…) » ; « Oleo masticini sic facit (…) » ; « Oleo storacino (…) ». F. 131v : « Oleo anetino confectio (…) » ; « Oleo yrino (…) » ; « Oleo crinino hoc est (…) » ; « Oleo savino (…) » ; « Oleo absentini sic est facienudm (…) » ; « Oleo camelino sic facit (…) » ; « Oleo lentiscino sic facit (…) » ; « Oleo leuconfilon confectio eius hec est (…) » ; « Oleo cissin hoc est (…) ». F. 132r : « Oleo zambaca (…) » ; « Oleo citrino (…) » ; « Oleo sinpinii ad paralisin et ad omnes dolores (…) » ; « Oleo scillitico ad omnes dolores (…) » ; « Oleo de nuce (…) » ; « Oleo de niticio persico ad aures dolontes (…) » ; « Oleo venepsece (…) » ; « Oleo moscineos ad aures dolore tolle de maio mense ipse gabule de ulmo plenes (…) ». F. 132v : « Oleo muscino ad ungula mala et ad omnem lepram et runeas sanandum (…) » ; « Oleo de rubo ad aqua de oculo tollendo et siccando (…) » ; « Oleo de lupinos ad serelas de capite et ad robas de capite dolor tolli lupini amari in ridi teris valde (…) » ; « Oleo taucos ad omnes peduculos periciedos de corpore et de capite (…) » ; « Compositio mantis que melior est omnibus co,positionibus cuius virtutem scire non potest omnes vires reparat fastidium absque mora auferret et domlitum nerborum omnibus et medullis et capitis antiquus dolorem de presente hora trahit stomachum mura celeritate confortat et omnia que intus et foris noxia sunt emendat in dominus regum et principus maxime huius compositio sic est (…) ». F. 133r : « Oleo garofilatas confectio ad omnes odores faciendi recipit hec (…) » ; « Oleo cinnamato confectio ad odorandum corpus recipit hec (…) » ; « Oleo castoleo confectio ad omnes odores faciendum et pleureticis optimo est recipit hec (…) » ; « Oleo siccioni confectio cucumeres agrestis radices (…) » ; « Confectio oximelli simplex sic eum facis (…) » ; « « Confectio oximelli scillitici hoc modo conficis (…) » ; « « Confectio oximelli qui facit ad esmaticus disnoicis peripleumonicis et croufleu mavis cosa est missa abunda ut possit proicere recipit hec (…) ». F. 133v : « Item aliud : mel disumatum (…) » ; « Oximelli dionisii (…) » ; « Oximelli catartico (…) » ; « Confectio sale catartici (…) » ; « Item aliud sale catartici (…) » ; « Item aliud Sali samniaci (…) » ; « Item aliud sales ammoniacos (…) » ; « Confectio aceti scillitici hoc est acetum acerrimum vetere (…) ». F. 134r : « Item aliud epithimum (…) » ; « Item aceti confectio (…) » ; « De propomate confectio opomeitos et mellicratos (…) » ; « Confectio ydrorosati confectio talis est (…) » ; « Confectio rodomellitos (…) » ; « Confectio diagranatum, hoc est   de cornei spuma colligis spuma maturas de corneis arboribus, coquis ea in aqua fontane aut pluviali donec videantur esse coctas, colas et reponis in vase piccato et uteris cum disintericis et ad eos qui sanguinem fetidum adsellatur et ad omnia vulnera intestinarum est medicamen utilissimum quod si ibi vis mellem mittere iterum cum melle coquis ut indurescat et dabis sicut citoniatum dixi dare.»
  16. 134v – 137v : « Incipit Liber Dietarum[23] diversorum medicorum hoc est Alexandri Italiarum. De capillis cadentibus cibos igitur accipiant acres qui magis aperiant poros qualia sunt erucae cardamum porri cepas vel alii. Hec enim omnia que condensantur habent poros constrictos utilia sunt, quibus autem ex raritate poros perfluunt capilli contrarias hec necesse est uti in tubas lactucas malvas ova smbilia et panem de filigine in calida aqua aut in frigida infusus melones cucumeres pisces duras carnes habentes et porcina recente et nichil ex eo quod pingue est sumat. (…) Dieta si de epate caput dolet (…) Dieta si ex ino caput dolet (…) Dieta si de percussura caput dolet (…) Dieta freneticorum (…) ; Dieta de litargicis (…) ». F. 135r : « Dieta de epilempticis (…) Dieta de melancolia (…) ». F. 135v : « Dieta de oculorum passione (…) ; Dieta de aurium passione ; Dieta sinancis ; Dieta Yppocrtis de catarro ; Dieta pleureticis ». F. 136r : « Dieta Sorani Pleureticis ; Dieta de stomacho frigido ; Dieta si de calore nimios stomachus dolet ; Dieta si de glutinosis et pinguibus humoribus fait fastidium ». F. 136v : « Dieta si de caldia distemperantia fit fastidium ; Dieta ad cardiacos ; Dieta melancolicis que de colrerico humore vomitum exigerit ; Dieta siex cleriion plenitudine effusio nimia ventris ut vomitus fuerit ; Dieta Sorani de periplemonicis ; Dieta tetanciis ; Dieta epaticis ». F. 137r : « Dieta epaticis calide distenperantis ; Dieta frigide distemperantie epatis si venter emiserit ». F. 137v : « Dieta disintericis ; Dieta ad eos qui seringiones habuerint ; Abstinendi sunt a carne bubula porcina anserina et ab anguilla et ab omnibus leguminibus. Explicit. »
  17. 137v- 138r : Recettes et noms des plantes[24] : f. 137v : « Antidotum Polixristus qui facis ad vocem raucam et artiriacos et ad suffocationem pectoris ut stomachi tussientibus et ad omnem stricturam pectoris ut suffocatione neufriticis yliacis colicis dabis exinde 7,1 cumino recipit hec (…) ; Squillam albam sumito eamque bene (…) ; Marrubium viridem disco qui facies (…) ; Triticum cum mali granati corticem cumaceto terito et inde corpus omne linito ; Lampatii radice herbe ita ne ferro ad easdem eruendas utaris (…) ; Aluminis scissi (…) ; Ovorum teste nitro alexandrino relentur, postea exuruntur et in balneo ex eo corpus prurientis fricatur” ; f. 138r : Alumen in aqua calida solvitur (…) ; Cervini cornus cinis aceto acerrimo consparsus et in sole ferventissimo diu coctus exasperato priu loco inlitus maculas albas (…) ; Pellem leporis mundo loco comburito cineremque eius oleo mixto maculis apponere utilissimum est ; Sulfuris vivi (…) ; Rafanus et lum()cum fabe cum aqua tritum et impositum alpus de corpore tollit ; Sulfuris vivi (…) ; Alcianum cum aceto cerrimo teris et inde maculas linibis ; Sulfuris vivi (…); Aliud quo potentius nichil est de quo ipse curatus sum absque his maculis quas imperite ut in patientem per adolescentiam manu mea cauterio perussi priusquam medicamenti huius efficaciam comprobarem (…) ; Ad maculas quas Greci alpus appellant murte sicce (…) ; Aliud de arbori sicomori sucum exprimi iube et locis patientibus supra linis sine dolore curabis ; Unguentum ad variolas sive combusturas ut ad clavo id est lilio radices munda mittis in olla rude addis lacte, coquis ut spissum sit, tepidum cum penna perungue optime sit. »
  18. 138v – 140r : Sapientia artis medicine : « Quatuor sunt venti, quatuor anguli celi, quatuor tempora anni : ver, estas, autunuus et hiemps. Quattuor humores in humano corpore constant : colera rubea, colera nigra, sanguis et flegma. Colera rubea habitat in parte dextra sub epar ; hec enim calida et acra sunt que estatis tempore corpora exusta reddunt. (…) puerum pregnans est. Si thithinas pares pondus habuerit de duritie geminum habet. Si thitina sinistra amplius tumore habuerit, puella pregnans est. Si ante partum in ipsam duritiam lactem fundit, significat ei ut avorsum faciat. »
  19. 140r-142v : Suite du liber Diaetarum Alexandri et aliorum. F. 140r : « Typsane per se non sunt stiptice et laxant, de oleribus plantaginem intubas malvas betam coctam et bene expersam et tritam cum aceto et condita. Ea vero que cruda manducare possunt, cum pane edantur. Brasica ut caules montanis bis cocti inpinguant vel conspissant sterceia. Assumantur autem cum aceto sale et oleo condita. De maritimis piscibus non multum qui expedire possunt scorpinam coctam accipiant, conditam aceto et cimino astago sic datur. Ostree assa testa iuvat. Carnes vero omnes sunt inutiles. De avibus agrestibus qualia sunt turdus perdices turtures merulas stornos et columbos et maxime pipiones omnes non saginati coquendi sunt in pusca et post hec assandi, melius si intrinsecus mittat mirra aut sorba trita sicca aut incisa minutatim aut mespila aut pira viridis aut malacidonia intrinsecus cocta et sic cocta deinde assata. De quadrupedibus prohibende sunt propter lubos porcinos comedant aut edinos ova gallinacia elixa in pusca donec indurescant sublatos vitellos solos assatos super carbones et cum aceto tritos et cum corpore marino et sic edant. In pultes mittas ros marinum tritum aut sidia aut modicum aut galla aut timfaco vitypsana, coquas ungulas vitulinas et comedat typsana conditas cum aceto. De pomis ; dulcia poma ventositatem generant, ideo prohibendas danda sunt sorbas gramas, piras virides, mespulas et mala citoia et uvas mollia aut in fumo suspensas cum semine comedat donec ipsum semen in ore minutetur. Poma panibus sunt manducanda sunt malagranata constringunt sed cor rumpunt dactili cum pane (f. 140v) comendi sunt et frici. Dieta spleneticis frigide distemperantie. Pisces aspratiles et gallinas domesticas et fasianos et perdices et omnes aves que in montibus degunt et columbos a matre subductos carnes porcinas mediam etatem habentes et hedos agniculos aut bimatos et opsane sucum cum optimo melle et pipere sed ipsum quia omnia dulcia naturali contraria sunt sicut et vinum dulce et exipsum prohibendum est. De calida distemperantia splenis: Cervina carnem edant, aleticula prohibendi sunt (…) Dieta de ydropicis sive de epar pacientibus. Panis clibanitis habens in seminum genera consparsa (…) Dieta diemptoicis. Si autem omnis cibus sub stypticus mediocriter sucus alice aut typsane melior est (…). F. 141r : Dieta nefreticis. Assidue calidam aquam accipiant in medio prandio ut aquam frigidam aut vinum frigidum aut rosatum et ydrogarum et omnia quecum (…) ; Dieta ad renium inflamationem. Cui ventus multum currit ciandis est his que tardius digerantur qualis est alica cum rosato aut chrisaticum aut ydromelle aut modicum saraptenum (…) ; Dieta de coli passione que ex frigore fit. Panis siliginis bene coctus aporima ubi cocuts est apii radices aut anetum aut cuminum aut anisum ex inde spargenda (…). F. 141v : Si de colerico humore coli patiuntur dieta est ordinanda. Dandum est typsane sucus nullam habens alicuius generis ad mixtionem nisi modicum salis (…) ; Dieta podagricis ex colerico. Omnis cibis qui infrigidat et humectat qualia sunt intuba lactuca malva bletus grisola canabrasica cardamomum eruca porrum allium et cepa fungendus est (…) Dieta Galieni de febribus in efemeri. Reficite eos cibo et vino quod sufficit subtili. Dieta de cotiodianis febribus. Cibos eis dais ut est piper aut cuminum porrum coctum de lactante pedes bene coctos conditos de aceto melle et puleio buccellas (…) ; Dieta de tercianis febribus. Usque in septimum diem nichil ei facias post octavum vero diem dabis ei apozima absintium et anetium pluresis et si sitas nimia fuerit dabis ei apozima ubi coquit apiumet anetum bibere de oleribus dabis ei malvas atriplices lactucas cucurbitas (…) ; Dieta quartane febris. In primis dabis aporima ubi coquit epitunus (…). F. 142r : Dieta sena cum febribus. Cibas eos cibi subtili ut est filigine au typsana bene concte cum aqua et modicum sale (…) ; Dieta paralisin que abstinendi sunt. Omnem piscem qui squamas non habet. Omnem autem qui in palude degit non comedat sicut sunt anseres fulices anatres et stagnatiles pisces qui limum habent (…) ; De cibis accipiendis. Omnem aspratilem piscem lupum scorpium pisces de flumine qui petra habent (…) ; Si quis siringionis in carne habuerit. Abstinendi sunt a carne bubula porcina anserina ungula et ab omni legumine. Explicit. »
  20. 143r : vide. F. 143v : « Electuarium expertum tisicis qui iam desperati erant. Recipe elenii recente, radix exarata, salvia recente, man. I, ysopi man. I, puleio man. I, gligano man. I, marrubio albo man. I, iuniperum arteriotidos galoxenam calamentis man. I, mitti simul in olla rudi cum falerno preclaro, bene simul bulliant cum teda frequenter agitando, quousque ad fialam revertatur unam. Tunc cum linteolo mundo cola, bene colatum in olla minime rudi mitte, adde ibi fialam mellis I, lac caprinum fialam I, oleo mundo fialam I, lixiva clara ex cinere sarmentorum et vitis albe fialam I, butiro fialam I, aceto preclaro fialam I. Mitte ad ignem, tandiu lento igne ferveat leviter agitando cum teda donec ad crassitudinem mellis veniat atque butiri et olei. Deinde extrahe ab igne, et mitte harum specierum pulverem, cinnamomum, spica indica, galenga, garofali, gingiber, ana dragmas II. Bene commisce, repone in buxide stagnea vel vitrea, accipiat III coclearia in die et III in nocte. » (écriture du XIIe s.)
  21. 143v : « Ad unguentuos faciendum. Hedera, aristologia, luperium, artemisia, quinquef.ium, civetum, pulegium minus, feniculum, guismalva, vetonica, ebulus, frisgonum, tres pulegios, yringum, tricalamium, sinemunda, centaurea, visdamum, fraserium, titoloisam, celidoniam, pinpinellam, tanacetum, bullonem, mentam, neptam, apium, daucum, idest pastinatam, molena, gladiolum, abrotanum mercurialis, rafanum, consolidatam mediam, escobletam, rutam, saumam, guiscum pomericum, urticam, plantaginem, lanceliatam, laurum, mirf.ium, orf.ium, gantelatam, lilium, lavandrium, levesticum, cicutam, marrubium candidum, lauriolam, alosam, pioniam, flambam, ambletam, fulgeroliam, satureiam, absintium, ysopum, salvia, caminam, cucurbitam agrestem. »

Commentaire : Le ms Paris, Académie de Médecine, « Collection Daremberg » 430 (1310) contient la transcription de Vendôme 109 jusqu’au f. 134 (f. 1r : « Apographus quem fecit Parisiis 1861 »). Au f. 288r, Daremberg note : « La collation à encre rouge est sur un manuscrit de Vienne num. 68 olim med. ; ce qui est entre crochets vient de déchirure de ms ». Ajout entre les lignes, au crayon : « nouveau poursuite »). Les ff. 2-5 portent « au crayon les variantes d’après Vendôme 172 f. 1r » (le « De Mulsa » d’Alexandre de Tralles). À partir de la transcription faite par Herfs (p. 1-188), son collaborateur, Daremberg a aussi noté les correspondances entre les textes contenus dans le ms 109 et les chapitres du Passionarius de Gariopontus.

Catalogue : H. Omont, CGM, III, p. 425-26.

Éditions : Alexandre de Tralles, Practica Alexandri yatros greci, Lugduni, Fr. Fradin, 1504 ; Galien, Ad Glauconem de medendi methodo : Galeni librorum pars quarta, Venetiis, 1525 ; Ps. Galien, Liber tertius, éd. par K.-D. Fischer : Id., «Galeni qui fertur ad Glauconem Liber Tertius ad fidem codici Vindocinensi 109», in Galenismo e Medicina Tardoantica. Fonti greche, latine e arabe. Atti del Seminario internazionale di Siena 2002, a cura di I. Garofalo e A. Rosselli, Napoli, Annali dell’Istituto universitario orientale di Napoli, 2003, p. 295-338 ; Theodore Priscien, Theodori Prisciani Euporiston libri III cum physicorum fragmento et additamentis pseudo-Theodoreis, editi a Valentino Rose. Accedunt vindiciano Afri quae feruntur reliquae, Lipsiae, Teubner, 1894 ; Manzanero Cano Francisco, Liber Esculapi (Anonymus Liber Chroniorum). Edición critíca y estudio. Madrid, diss. phil. Universidad Complutense, 1996 ;  Ps.-Galien, De catharticis, éd. Diomedes Bonardus, Venetiis, 1490 ; Oribase, Synopsis ad Eustathium : Oribasii Collectionum medicarum reliquiae. Eclogae medicamentorum (I. Raeder, ed.), CMG vi 2. 2, Leipzig-Berlin, 1933; C. Plinius Secudus, Liber V, dans De re medica, Basileae, in aed. Andreae Cratandri, 1528 ; M. Wlaschky « Sapientia artis medicinae. Ein frühmittelalterliches Kompendium der Medizin », Kyklos, 1, (1928) p. 103-113 ;

Bibliographie : Montfaucon Bernard, Bibliotheca bibliothecarum manoscriptorum nova, Paris, 1739, 2 tomes, II, Catalogus mss. monasterii S. Trinitatis de Vindocino, Codices in fo., p. 1203 ; Haenel Friedrich Gustav, Catalogus librorum manuscriptorum: qui in bibliothecis Galliae, Helvetiae, Belgii, Britanniae M., Hispaniae, Lusitaniae asservantur, nunc primum editi a D. Gustavo Haenel, Lipsiae, sumtibus I. C. Hinrichs, 1830, p. 494 n. 104; Catalogue général des manuscrits… (CGM), III (Paris, Plon, 1885), p. 425-6 ; Pansier Pierre, Catalogue des manuscrits médicaux des bibliothèques de France, Première partie : Manuscrits des bibliothèques autres que la Bibliothèque Nationale de Paris, « Archiv für Geschiche der Medizin », 2 (1908), p. 1-46 , v. (sur 109) p. 4, p. 8, p. 14, p. 19, p. 34, p. 41, p. 42 ; Diels Hermann, Die Handschriften der antike Ärtze, Berlin, Reimer, 1905, I, p. 94 ; II (Berlin, 1906), p. 12-13 ; Thorndike Lynn, A history of magic and experimental science, I, p. 577, n. 2 et p. 578 n. 1 ; Sigerist Henry E., « A summer of research in European librairies », Bulletin of the Institute of the history of medicine, 10, vol. 2, 1934, p. 582 ; Id., « Early Mediaeval medical texts in manuscripts of Vendôme », Bulletin of the History of Medicine, 14, (1943), p. 68-113 ; Id., Studien und Texte zur frühmittelalterlichen Rezeptliteratur, Leipzig, Topos, 1977 ; Wickersheimer Ernest, Les manuscrits latins de médecine du Haut Moyen Âge dans les bibliothèques de France, Paris, 1966 ; MacKinney Loren C., « Dynamidia in medieval medical literature », Isis, 24, (1935-1936), p. 400-414, sur 109, p. 402, n. 9 ; Beccaria Augusto, I codici di medicina del periodo presalernitano (secoli IX, X e XI), Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 1956, p. 185-188 ; Wickersheimer, p. 175-181; Thorndike-Kibre, p. 908 ; Halleux-Opsomer Carmelia, « Un herbier médicinal du Haut Moyen-Âge : l’Alphabetum Galieni », dans History and Philosophy of the Life Science,4 (1), 1982, p. 65-97 ; Giordanengo Geneviève, « La bibliothèque de Geoffroy de Vendôme (1039 – 1132) », Cahiers de Civilisation médiévale, 41, avril-juin 1998, p. 105-125 ; p. 117, p. 125 ; Fischer Klaus-Dietrich, « Bisher unberücksichtig Handschriftenfunde zur Überlieferung der Werke des Caelius Aurelianus », dans Le traité des Maladies aiguës et des Maladies chroniques de Cælius Aurelianus. Nouvelles approches. Actes du colloque de Lausanne 1996. Textes réunis et édités par P. Mudry, avec la collaboration de O. Bianchi et D. Castaldo, Nantes, 1999, p. 141-176 ; Id., «Galeni qui fertur ad Glauconem Liber Tertius », in Galenismo e Medicina Tardoantica. Fonti greche, latine e arabe. Atti del Seminario internazionale di Siena 2002, a cura di I. Garofalo e A. Rosselli, Napoli, 2003, p. 101-32 et p. 283-346 (Annali dell’Istituto universitario orientale di Napoli, Quaderni, 7) ; Id., « Die Quellen des Liber passionalis », in A. Ferraces Rodríguez (ed.), Tradición griega y textos médicos latinos en el período presalernitano. Actas del VIII coloquio Internacional Textos Médicos Latinos antiguos (A Coruña, 2-4 septiembre 2004). Servizo de Publicacións Universidade da Coruña, 2007, p. 105-125 ; Id., « Die Antidotos des Zopyros und andere Fundstücke zu Scribonius Largus », in D. Langslow and B. Maire (éds.), Body, Disease and Treatment in a Changing World. Latin texts and contexts in ancient and medieval medicine. Lausanne, éditions BHMS, 2010, p. 147-160 ; Ferraces Rodríguez Arsenio (éd.), Isidorus medicus. Isidoro de Sevilla y los textos de medicina. A Coruña, Servizo de Publicacións, Universidade da Coruña, 2005, p. 121, 122 ; Codoñer Carmen, « La réception d’Isidore de Séville durant le Moyen Âge tardif », Cahiers de recherches médiévales et humanistes, 16, (2008), p. 17-37 ; Sconoscchia Sergio – Fischer Klaus-Dietrich, « Nuovi excerpta scriboniani tra tardo e antico medioevo », Rivista di filologia e di istruzione classica, 136, (2008), fasc. 3, p. 267-311 ; Hanson & Green 1994, p. 1075 ; Langslow David R., The Latin Alexander Trallianus. The text and transmission of a late Latin medical book, London, Society for the promotion of Roman studies, 2006 ; Sconocchia Sergio, « Greek Medicine in Scribonius Largus’ Compositiones », dans ‘Greek’ and ‘Roman’ in Latin Medical Texts, p. 344-5 ; Hernandez Santamaría Maria Teresa, « La transmisión altomedieval de fragmentos de Oribasio latino con el De Catharticis pseudogalénico », dans Galenos, 7 (2013), p. 33-43.

[1] Practica Alexandri yatros greci, Lugduni, Fr. Fradin, 1504, in 4°, f. 20v, livre I, cap. 103.

[2] Dans le Catalogue général des manuscrits (CGM) 3, p. 424, on fait référence à cet ouvrage comme « Garioponti libri tres de febribus ». Le premier chapitre du livre Ad Glauconem correspond en effet au chapitre 2 du livre VI, le « De febribus », du Passionarius de Gariopontus.

[3] « elenicos » dans le ms.

[4] « nagronosiam » dans le ms.

[5] Publiée par Sigerist, « Early Mediaeval medical texts in manuscripts of Vendôme » (v. Bibliographie), p. 70.

[6] « dixit » dans le ms.

[7] sic

[8] Publiée par Sigerist, p. 70-72.

[9] Ce texte correspond au Passionarius, Livre I, chap. I. : « Cephalea est dolor capitis qui multus tempus tenet (…). »

[10] Publiée par Sigerist, p. 72-73.

[11] Tous les éléments du livre IV du De medendi methodo ad Glauconem se retrouvent dans le livre II de l’Euporiston de Théodore Priscien. Wickersheimer fait une liste des correspondances des chapitres avec l’édition Rose. Cf. Wickersheimer, Les manuscrits latins de médecine …, p. 178 (v. Bibliographie).

[12] Pour les correspondances entre ces chapitres et ceux qu’on trouve dans l’édition de la Practica Alexandri de Lyon (1504), v. Wickersheimer p. 177.

[13] Contingit add. Manu scribae ut videtur in margine ; distemperanti et calida m1. On dirait scriptio continua dans le modèle.

[14] Cf. Wickersheimer, p. 177. Cf. Eusculapii…de morborum, infirmitatum, passionumque corporis humanis origine, descriptionibus et cura liber unus (imprimé à la suite de la Physica de Sainte-Hildegarde, Argentorati, apud Johannem Schottum, 1533, accessible sur google.books) Ces chapitres sont aussi dans le Passionarius de Gariopontus (livre IV).

[15] La numération des chapitres est celle de l’édition du 1533 : Esculapii… De morborum, c. 25-27, p. 41-43, c. 7-9, p. 10-13, c. 15, p. 18-19. On les retrouve également dans l’édition de Lyon de la Practica Alexandri (Lugduni, F . Fradin, 1504), ch. 180-184, f. 65. Dans les deux éditions, on fait référence au même ouvrage, tantôt comme livre d’Aurelius, tantôt comme livre d’Esculape.

[16] Wickersheimer : Caelius Aurelianus, De salutaribus praeceptis.

[17] Cf. les notes de Monica Green (publiées sur Academia.edu) : « Fragments from the Medicinales Responsiones of Caelius Aurelianus have been published by Valentin Rose from the Karlsruhe (Reichenau) MS. CXX, saec. X, fol. 102r ff. and the London MS. Sloane 1122, saec. XII, in: Anecdota graeca et graeco-latina, Berlin,1870, vol. II, pp. 183. Our fragments follow the text of the Karlsruhe codex almost literally. »

[18] Ce petit glossaire a été publié par Sigerist, p. 82, sous le titre Hermeneumata.

[19] « Toletra » : Du Cange : « Thumores in faucibus »

[20] Cf. le ms. Badische Landesbibliothek cod. Reichenau CXX, n. 15 (cc. 196r-199v). Ce rapprochement a été fait par Beccaria, I codici di medicina del periodo pre-salernitano, p. 217.

[21] Wickerheimer lit “vocant”, p. 179.

[22] Cf. Sigerist, Rezepliteratur, p. 24, n. 13 (v. Bibliographie) : on trouve le même antidote (« Antidotum Hiera quam dedit Rufinus ») dans le Bambergen Antidotarium, Bamberg, ms. L. III. 6 (IXe/Xe s.), ainsi que dans le ms de Vendôme 175, f. 3v : « Antidotum gera quod dedit Rufinus et quod utebatur ipse, sine periculo curat, facit autem epylepticis, et ad cefalea gravissima preceteris passionibus, et ad emigraneum, ad disniam, pleureticis, pticisis, colicis, spleneticis, auriginosis, podagricis, artiticis, illis autem non dabis qui reumatizant, ad ventrem, ad mulieris que non purgantur, ad eos qui timent carnis penam, ad lumbricis, vel elefantiosis, et qui initium in petiginis habent silvaticas, aut leprosos, et ad alfos id est qui varu sunt et ad ventris purgationem. Recipe hec, coloquinti de interiores, piper nigra, camedreos, (…). »

[23] Livre V De re medica, imprimé sous le nom de C. Plinius Secudus dans le recueil De re medica, préfacé par Alban Thorer, Basileae, in aed. Andreae Cratandri, 1528, f. 92-98. Ses éléments sont pour la pluspart tirés de la Practica d’Alexandre de Tralles.

[24] Cette partie a été ignorée par Beccaria et Wickersheimer.

  • Logo Centre d'Études Supérieures de la Renaissance
  • Logo Ricercar
  • Logo Intelligence des Patrimoines
  • Logo Ministère de la Culture et de la Communication
  • Logo CNRS
  • Logo Université François Rabelais de Tours
  • Logo Maison des Sciences de l'Homme
  • Logo Dariah Fr

Centre d'études supérieures de la Renaissance
59 rue Néricault-Destouches
BP 12050 - 37020 Tours Cedex 1
www.cesr.cnrs.fr